22 Αυγούστου 1968. Με φόντο την ερημωμένη πλατεία Wenceslas στην Πράγα της πρώην Τσεχοσλοβακίας το ρολόι στο χέρι ενός άντρα είναι σταματημένο στις 12 ακριβώς το μεσημέρι. Η φωτογραφία που τραβήχτηκε, απαθανάτισε λιτά τους άδειους δρόμους της Πράγας και αποτελεί ένα ντοκουμέντο από τον Josef Koudelka κατά την «Άνοιξη της Πράγας».
«Σοσιαλισμός με ανθρώπινο πρόσωπο» και Σύμφωνο της Βαρσοβίας
Το βράδυ της 20ης Αυγούστου 1968 εισέβαλαν στην Τσεχοσλοβακία στρατεύματα του συμφώνου της Βαρσοβίας. Ήταν η «επιχείρηση Δούναβη» και με 250 χιλιάδες στρατιώτες, συμμετείχαν η Σοβιετική Ένωση, η Πολωνία, η Βουλγαρία και η Ουγγαρία. Η απόφαση του Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ, ηγέτη της χώρας, να μεταρρυθμίσει το κομμουνιστικό καθεστώς προκάλεσε την αντίδραση της Μόσχας, που αποφάσισε να παγώσει οποιαδήποτε προσπάθεια.
Ο «σοσιαλισμός με το ανθρώπινο πρόσωπο» ήταν ένα πείραμα φιλελευθεροποίησης και εκδημοκρατισμού της Τσεχοσλοβακίας το 1968 που έμεινε στην ιστορία ως «Άνοιξη της Πράγας». Η κοινή γνώμη ήταν θετική με αυτή τη μεταστροφή, ωστόσο οι μεταρρυθμίσεις ήταν αντίθετες με την πολιτική του σοβιετικού μοντέλου....
Στις 21 Αυγούστου 1968 σοβιετικά τανκς μπήκαν στην πρωτεύουσα της Τσεχοσλοβακίας. Την επόμενη ημέρα είχε προγραμματιστεί συγκέντρωση διαμαρτυρίας για την εισβολή των στρατευμάτων του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Το κάλεσμα του λαού όμως ήταν παγίδα από την πλευρά της Μόσχας με σκοπό να πραγματοποιηθούν επεισόδια και να μπορέσουν οι Σοβιετικοί να δικαιολογήσουν την παρουσία τους. Το προπαγανδιστικό τέχνασμα μαθεύτηκε νωρίς. Οι κάτοικοι της Πράγας αποφάσισαν να μην εμφανιστούν στη διαδήλωση.
Στις 12 το μεσημέρι της 22ης Αυγούστου, ο Josef Koudelka βρέθηκε στην ταράτσα κτιρίου στην κάτω πλευρά της πλατείας και απαθανάτισε το συγκλονιστικό γεγονός. Όλοι οι δρόμοι ήταν άδειοι και κανείς δεν εμφανίστηκε.
Μέχρι τις 26 Αυγούστου, όμως, που υπογράφηκε το Πρωτόκολλο της Μόσχας, σημειώθηκαν σοβαρά επεισόδια σε όλη τη χώρα. Ο 30χρονος, τότε, Τσέχος, που βρισκόταν στην Πράγα, έβγαλε μια σειρά φωτογραφιών που κατέγραψαν τη βίαιη καταστολή μια σύντομης πολιτικής φιλελευθεροποίησης. Η Άνοιξη της Πράγας άφησε πίσω της 96 νεκρούς Τσεχοσλοβάκους και 50 σοβιετικούς στρατιώτες....
Ανώνυμος φωτογράφος
Ο Κουντέλκα διέρρευσε παράνομα τις φωτογραφίες. Ένα χρόνο αργότερα δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα «London Sunday Times» κάτω από το ψευδώνυμο P.P., δηλαδή Φωτογράφος της Πράγας (Prague Photographer). Ο Γιόζεφ για 16 χρόνια δεν αποκάλυψε την πραγματική του ταυτότητα επειδή φοβόταν αντίποινα από τη Σοβιετική Ένωση για τον ίδιο και την οικογένειά του. Οι φωτογραφίες του απεικόνιζαν τις μαζικές διαμαρτυρίες και την άνιση μάχη μεταξύ των άοπλων διαδηλωτών και του στρατού. Ο κόσμος έμαθε ότι η «αδελφική βοήθεια» που διακήρυσσε η Ρωσία ήταν στην πραγματικότητα μια αιματηρή εισβολή. Το 1970 έφυγε από τη χώρα και ζήτησε πολιτικό άσυλο στη Βρετανία. «Φοβόμουν να γυρίσω στην Τσεχοσλοβακία γιατί γνώριζα ότι αν ήθελαν να βρουν ποιος ήταν ο ανώνυμος φωτογράφος, θα το έκαναν», είχε δηλώσει σε συνέντευξή του.
Ο Κουντέλκα και η Αυλαία της Πράγας
Πρόκειται για μια από τις πιο άμεσα αναγνωρίσιμες φωτογραφίες του 20ου αιώνα, που έχει χαρακτηρισθεί μνημείο της φωτοδημοσιογραφίας – κι όμως, δεν φαίνεται παρά μια ανεξήγητα άδεια λεωφόρος, κάτι σαν τη δική μας Βασιλίσσης Σοφίας, νωρίς ένα δεκαπενταυγουστιάτικο πρωινό. Δεν είναι όμως πρωί, αλλά περασμένες δώδεκα το μεσημέρι, όπως φαίνεται καθαρά από το ρολόι στο χέρι που εισχωρεί σαν γροθιά στο πρώτο πλάνο της φωτογραφίας. Το χέρι ανήκει σε κάποιον ανώνυμο περαστικό, επιταγμένο από τον φωτογράφο Josef Koudelka, και η λεωφόρος δεν είναι λεωφόρος, αλλά η Πλατεία Wenceslas της Πράγας. Η ημερομηνία είναι 22 Αυγούστου 1968, μόλις ένα εικοσιτετράωρο από την ώρα που τα πρώτα τεθωρακισμένα του Συμφώνου της Βαρσοβίας παραβίασαν τα ανατολικά σύνορα της Τσεχοσλοβακίας.
Το ότι η πλατεία είναι άδεια τέτοια ώρα δεν είναι τυχαίο.Την προηγούμενη είχαν πέσει σποραδικοί πυροβολισμοί, και η απογευματινή εφημερίδα Večerni Praha δημοσίευσε έκκληση προς τους κατοίκους της Πράγας να την εκκενώσουν, απέχοντας από το προαναγγελθέν μαζικό συλλαλητήριο, ώστε να μη δοθεί αφορμή για επιβολή στρατιωτικού νόμου. Η παγωμένη αυτή στιγμή του ιστορικού χρόνου σηματοδοτεί το άνοιγμα της αυλαίας πάνω στο δράμα του τέλους της Άνοιξης της Πράγας – δράμα όχι μόνο για τους 137 νεκρούς και τους 300,000 περίπου πρόσφυγες που ήταν ο άμεσος απολογισμός της εισβολής, αλλά και γιατί έθαβε οριστικά κάθε ελπίδα για την πραγματοποίηση του «σοσιαλισμού με ανθρώπινο πρόσωπο» στο οποίο είχαν προσβλέψει ο Dubček και οι ανανεωτές του ΚΚ Τσεχοσλοβακίας.
Τις αμέσως επόμενες ημέρες, καθώς τα άρματα μάχης κινούνταν στους δρόμους και τις πλατείες της πρωτεύουσας, ο Κουντέλκα περιφερόταν πυρετωδώς με μια παλιά Exacta, φορτωμένη με υψηλής αντίθεσης κινηματογραφικό φιλμ. Φωτογράφισε την οργή και τη θλίψη των συμπολιτών του, τις εκρήξεις αυθόρμητης ομαδικής ή ατομικής αντίστασης, αλλά και τη συχνή αμηχανία των εισβολέων, τους οποίους είχαν παραπλανήσει με τη διαβεβαίωση ότι έφθαναν ως σωτήρες κατόπιν πρόσκλησης της Τσεχοσλοβακίας· άλλοι πάλι Ρώσοι φαντάροι αγνοούσαν ακόμα και που βρίσκονται, ή πίστευαν ότι ήταν στη Γερμανία. Καθώς βάθαινε η κρίση και αυξανόταν η αντίδραση των Τσέχων, ο Κουντέλκα συνέχισε ακατάπαυστα τη φωτογράφιση, συχνά με κίνδυνο της ζωής του και πάντα κάτω από εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες. Εν τέλει, οι πάνω από 5.000 λήψεις που εξασφάλισε (κατ’ άλλες μαρτυρίες, πάνω από 10.000) συνθέτουν ένα μοναδικό οπτικό πανόραμα της κατάλυσης της Άνοιξης της Πράγας. Και είναι γνωστή η ιστορία της λάθρα διαρροής των φωτογραφιών από την χώρα: χέρι-χέρι, από την ιστορικό φωτογραφίας Anna Farova και τον Eugene Ostroff, επιμελητή του Ινστιτούτου Σμιθσόνιαν, μέχρι τον φωτογράφο του πρακτορείου Magnum, Elliott Erwitt, ο οποίος φρόντισε για τη δημοσίευσή τους υπό το ψευδώνυμο “Prague Photographer”.
Αλλά με τον Κουντέλκα τίποτα δεν είναι απλό. Υπάρχει κατ’ αρχάς αδιαμφισβήτητη ειρωνεία στο γεγονός ότι η περίφημη φωτογραφία του σταματημένου χρόνου στην Πλατεία Wenceslas, το εικονικό αυτό ντοκουμέντο της φωτοδημοσιογραφίας, είναι στημένη. Το ίδιο φυσικά δεν συμβαίνει με τις υπόλοιπες φωτογραφίες της σειράς, που είναι πια γνωστή με τον γενικό τίτλο Invasion 1968. Όμως από τις 5.000-10.000 λήψεις, ακριβώς δέκα έφθασαν στα χέρια του Έργουιτ, ενώ πέρασε ένας ολόκληρος χρόνος πριν τις πρώτες δημοσιεύσεις, στο εικονoγραφημένο ένθετο της εφημερίδας του Λονδίνου Sunday Times και στο Αμερικανικό περιοδικό Look. Άσχετα με την αξία των φωτογραφιών σε βάθος χρόνου, η δημοσίευση δέκα εικόνων ένα έτος μετά τα εικονιζόμενα γεγονότα δεν συνθέτουν ακριβώς δημοσιογραφικό θρίαμβο. Εξάλλου, καμία από τις πολλές μεταγενέστερες εργασίες του Κουντέλκα δεν περιέχει στοιχεία επικαιρότητας που να δικαιολογούν τον αρκετά συνήθη χαρακτηρισμό του ως εξαιρετικό φωτοδημοσιογράφο.