Ο Humberto Rivas γεννήθηκε στο Μπουένος Άιρες της Αργεντινής, το 1937. Μεγάλωσε σε μία οικογένεια της εργατικής τάξης που δεν είχε καμία σχέση με οποιαδήποτε μορφή τέχνης. Αυτό δεν αποτέλεσε τροχοπέδη για τον νεαρό Humberto, ο οποίος φάνηκε από νωρίς να δείχνει μια έμφυτη κλίση και ενδιαφέρον προς την τέχνη, κυρίως στη ζωγραφική και στον κινηματογράφο. Οι γονείς του κατάγονταν από Ιταλούς και Πορτογάλους μετανάστες. Έμαθε τα πορτογαλικά από τη γιαγιά του, που εργαζόταν σαν πλύστρα. Ο Humberto ξεκίνησε από παιδί να δουλεύει σε ένα εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας, στο οποίο δούλευαν και οι γονείς του, για να συνεισφέρει στα οικονομικά της οικογένειάς του, ενώ τα σαββατοκύριακα έκανε προπόνηση με τον πατέρα του για να γίνει επαγγελματίας ποδηλάτης σε αγώνες. Όταν έγινε δεκαεπτά ετών, ξεκίνησε μαθήματα ζωγραφικής δια αλληλογραφίας και πούλησε το αγωνιστικό ποδήλατό του για να τα εξοφλήσει και για να αγοράσει ένα καβαλέτο. Το 1955 άρχισε να εργάζεται ως μαθητευόμενος σε διαφημιστικό γραφείο, καθώς τον ενδιαφέρει πολύ και η γραφιστική, και έχοντας πλέον ένα σταθερό εισόδημα, κατάφερε να αγοράσει την πρώτη του φωτογραφική μηχανή, μια Argus 35mm με σταθερό φακό. «Όταν ήμουν πολύ νέος ξεκίνησα μια πολύ στενή σχέση με την τέχνη γενικότερα. Η ζωγραφική ήταν πολύ σημαντική για μένα, το ίδιο και ο κινηματογράφος. Ήμουν τρελός για τον κινηματογράφο - ένα πάθος που εξακολουθώ να διατηρώ. Έγινα μέλος μιας λέσχης, όπου έδειχναν ταινίες και πήγαινα εκεί καθημερινά. Αυτό το πάθος για τον κινηματογράφο μου δημιούργησε την επιθυμία να αποκτήσω μια κάμερα. Ήθελα να τραβήξω φωτογραφίες όπως αυτές που έβλεπα στις ταινίες. Όταν αγόρασα την πρώτη μου μηχανή άρχισα να τραβάω φωτογραφίες χωρίς διακοπή. Γινόμουν όλο και πιο ενθουσιώδης με τη τέχνη της φωτογραφίας».
Το 1959 ο Humberto αρχίζει να υλοποιεί το όνειρό του να γίνει καλλιτέχνης. Εισάγεται στη σχολή Καλών Τεχνών και παρακολουθεί μαθήματα ζωγραφικής. Στην φωτογραφία ήταν ουσιαστικά αυτοδίδακτος, μέχρι που γνωρίστηκε με τον Ρωσοεβραίο φωτογράφο, μετανάστη στην Αργεντινή λόγω της καταγωγής του, Anatole Saderman (1904-1993), που εξειδικευόταν στα πορτρέτα και είχε πρωτοστατήσει στην ίδρυση του Foto Club Buenos Aires από το 1945. Καθώς ήταν γείτονες, έγιναν σύντομα πολύ καλοί φίλοι. Η μεγάλη διαφορά ηλικίας δεν στάθηκε εμπόδιο, επειδή τους ένωνε η αγάπη τους για τη φωτογραφία. Η στενή και δια βίου φιλία τους, θα είχε καθοριστική επίδραση στην καριέρα του Rivas ως φωτογράφου, καθώς ο Saderman ήταν αυτός που τον έστρεψε στο πορτρέτο και του γνώρισε τους μεγάλους αυτού του είδους, όπως τον Sander και την Arbus. Στα τέλη της δεκαετίας του ΄50 ο Rivas παρουσίασε για πρώτη φορά σχέδια και πίνακες του στη Galería Lirolay και τον επόμενο χρόνο πραγματοποίησε την πρώτη έκθεση φωτογραφιών του στη Galería Galatea, και οι δύο στο Μπουένος Άιρες. Καθώς αντιμετώπιζε όλο και πιο σοβαρά τη φωτογραφία, αγόρασε και άρχισε να χρησιμοποιεί μια Rolleiflex 6x6, ένα κλασσικό επαγγελματικό μοντέλο της εποχής.
Roberto Páez, 1980 - Rubén Fontana, 1967 - Roberto Aizenberg, 1967
Το 1962 ο σχεδιαστής και γλύπτης Juan Carlos Distéfano, που ίδρυσε το Ινστιτούτο Torcuato Di Tella στο Μπουένος Άιρες, τον κάλεσε να διευθύνει το τμήμα φωτογραφίας αυτού του θρυλικού καλλιτεχνικού κέντρου. Ο Rivas δέχτηκε με ενθουσιασμό τη θέση, γιατί: «Δεν ήταν μόνο ένα καλό μέρος για να δουλέψεις με πλήρη ελευθερία, σε πλήρωναν επίσης καλά». Κατά τη δεκαετία του ‘60 και του ‘70 πολλοί καλλιτέχνες πέρασαν από το κέντρο και στάθηκαν μπροστά από τον φακό του Rivas. Ανάμεσα στα έργα εκείνης της εποχής ξεχωρίζουν τα πορτρέτα του Αργεντινού καλλιτέχνη Roberto Aizenberg, που τραβήχτηκε το 1967 με φόντο ένα σκουπιδότοπο στο Μπουένος Άιρες, του Jorge Luis Borges, του σχεδιαστή τυπογραφίας Rubén Fontana, του ζωγράφου Roberto Páez και τόσων άλλων προσωπικοτήτων από το πολιτιστικό περιβάλλον της Αργεντινής εκείνων των χρόνων. Η ενασχόληση του στο Di Tella επέτρεψε στον Rivas να αναπτύξει τη δική του αισθητική. Ως λάτρης του κινηματογράφου, έτρεφε μεγάλο σεβασμό στον Ingmar Bergman και θαύμαζε πολύ τον τρόπο με τον οποίο φώτιζε και φιλμάριζε ο οπερατέρ Sven Nykvist στις ταινίες του Σουηδού σκηνοθέτη. Ο Humberto Rivas τοποθετούσε τα μοντέλα του μπροστά σε ένα σκούρο φόντο και τα φώτιζε με ένα απαλό φυσικό φωτισμό. Ολόσωμα πορτρέτα, γυμνά ή κοντινές λεπτομέρειες των προσώπων φαίνονται να ποζάρουν αγέρωχα κοιτάζοντας επίμονα την κάμερα και τον χειριστή της. Το μυστήριο, η σιωπή, η λιτή σύνθεση και η απουσία που υπάρχουν στα πορτρέτα του, ενισχύουν τη βεβαιότητα ότι ο καλλιτέχνης θεωρούσε τα πορτρέτα απλώς ως αφορμές, ως πρόκληση για να συλλάβει το προσωπικό του όραμα, ξεπερνώντας τη στερεότυπη εικόνα με την οποία εμφανίστηκε το μοντέλο στο ατελιέ του.
Η δημιουργική περίοδος του Rivas στο Ινστιτούτο Di Tella κράτησε για μια δεκαετία περίπου. «Μια μέρα ο στρατός εμφανίστηκε στο Instituto Torcuato di Tella και το έκλεισε. Η διάθεση στη χώρα έγινε πολύ τεταμένη ... εξαφανίσεις ... ήταν πολύ δύσκολο ... ήταν τρομερό. Το έκλεισαν γιατί ήταν κέντρο ελευθερίας. Ήταν ένα κατασταλτικό κλείσιμο, εντελώς καταπιεστικό». Όταν έκλεισε το Ινστιτούτο, ο Rivas πραγματοποίησε ένα μεγάλο ταξίδι, συνοδευόμενος από την ζωγράφο Maria Helguera. Ήταν και οι δύο παντρεμένοι και χώρισαν από τους αντίστοιχους συντρόφους τους για να ζήσουν μαζί. Για να το γιορτάσουν περιόδεψαν με αυτοκίνητο αρκετές χώρες της Ευρώπης για πέντε μήνες. Επιστρέφοντας στην Αργεντινή ο Rivas δεν είχε άλλη επιλογή από το να εργαστεί ως εμπορικός φωτογράφος στη διαφήμιση. Το 1974 έκανε ένα μεγάλο ταξίδι στη βόρεια Αργεντινή, όπου φωτογράφισε τους ανθρώπους και τα τοπία των περιοχών Tucumán, Salta και Jujuy. Στη δουλειά αυτή, που αργότερα παρουσιάστηκε με τον τίτλο «Norte» (Βόρεια), αρχίζουν να διαφαίνονται ορισμένα από τα θέματα, κυρίως τοπία και κτίρια, που ο Rivas θα αναπτύξει αργότερα στην καριέρα του. Καθώς όμως η πολιτική κατάσταση στην Αργεντινή, διαρκώς χειροτέρευε, ιδιαίτερα μετά τον θάνατο του Περόν, και η παρουσία και η εμπλοκή του στρατού γινόταν όλο και πιο ορατή, ο Humberto και η Maria αποφάσισαν να εγκαταλείψουν τη χώρα. Οι εναλλακτικές λύσεις που είχαν ήταν είτε να ζήσουν στο Καράκας, όπου εκείνη τη περίοδο αναπτυσσόταν και υπήρχαν ευκαιρίες για δουλειά, είτε να πάνε στην Ισπανία, από την οποία είχαν ευχάριστες εντυπώσεις από το προηγούμενο ταξίδι τους, εκτός του γεγονότος ότι ήταν η χώρα της Ευρώπης που μιλούσαν την ίδια γλώσσα. Το ζευγάρι επέλεξε τη Βαρκελώνη και λίγο μετά την άφιξή τους, τον Φεβρουάριο του 1976, πραγματοποιήθηκε το πραξικόπημα του Βιντέλα στην Αργεντινή.
London, 1978 - Pere Lachaise, 1979 - London, 1980
Στα πρώτα του βήματα στην πρωτεύουσα της Καταλονίας ο Rivas είχε την αμέριστη υποστήριξη του συμπατριώτη του, γραφίστα και φωτογράφου América Sánchez, που ζούσε ήδη εκεί από το 1965. Χάρη σε αυτόν πήρε την πρώτη του δουλειά, με τον φημισμένο για τη μνημειώδη δημόσια γλυπτική Xavier Corberó, με τον οποίο συνεργάστηκε για ένα χρόνο. Στη συνέχεια άνοιξε στούντιο διαφημιστικής φωτογραφίας και μόδας. Παράλληλα ασχολήθηκε και με τη διδασκαλία της φωτογραφίας. Αυτό τον έφερε σε επαφή με νεότερες γενιές φωτογράφων, που ενθαρρύνθηκαν από το έργο του και την εμπειρία του και στις οποίες είχε την ευκαιρία να μεταδώσει τις ιδέες του για τη «καθαρή» φωτογραφία. Μέσω της διδασκαλίας, η παρουσία του Rivas στη Βαρκελώνη ήταν σημαντική και για τους πολιτιστικούς κύκλους της πόλης και η δουλειά του, η οποία προκάλεσε τεράστιο αντίκτυπο, έδωσε μεγάλη ώθηση σε μια ομάδα καλλιτεχνών που επιθυμούσαν να αναδείξουν τη δημιουργική πλευρά της φωτογραφίας, η οποία ήταν ακόμα περιθωριοποιημένη εκείνη την εποχή. Συμμετείχε στη παρέα, κυρίως νέων φωτογράφων, που συσπειρώθηκαν γύρω από τη γκαλερί Spectrum, ο μοναδικός εκθεσιακός χώρος για τη φωτογραφία στην πόλη, που προσπάθησε να ανεβάσει τη φωτογραφία στο ίδιο επίπεδο με τις υπόλοιπες τέχνες και επομένως να θεωρηθούν και οι φωτογράφοι καλλιτέχνες. Το 1982 συμμετείχε ενεργά στην έναρξη της πρώτης Primavera Fotogràfica a Barcelona, μιας πρωτοποριακής εκδήλωσης στην Ισπανία, που ήταν ζωτικής σημασίας για την αναγνώριση της φωτογραφίας ως μέσο καλλιτεχνικής δημιουργίας.
Ίχνη του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου, 1905-2005
Ο Rivas συνέχισε να τραβά πορτρέτα στη Βαρκελώνη, και ευτύχισε να του ανατεθούν να φωτογραφίσει διάσημες μορφές της Καταλανίας, όπως οι: Joan Miró, Antoni Tàpies, Josep Tarradellas, Federica Montseny, Charlie Rivel, Salvador Espriu και Joan Brossaι. Παράλληλα όμως και με κλιμακούμενη ένταση στράφηκε στα τοπία και ακόμη περισσότερο σε κτίρια και εσωτερικούς χώρους της πόλης. Στις δεκαετίες του '70 και του '80 διατύπωσε μια αυξημένη ποιητική για το πέρασμα του χρόνου και τα σημάδια του πάνω στα κτίρια. Από νεαρή ηλικία ο Rivas είχε γοητευτεί από το πνεύμα του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου, αλλά αυτό το ενδιαφέρον δεν είχε εκφραστεί δημιουργικά μέχρι να αποτυπωθεί στις φωτογραφίες που τράβηξε για τα υπολείμματα της σύγκρουσης. Στο «Huellas de la Guerra Civil Εspañola» (Ίχνη του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου), που δημιουργήθηκε σε μια περίοδο δέκα ετών, μεταξύ 1995 και 2005, ο καλλιτέχνης παρουσίασε σημάδια ενός παρελθόντος χρόνου που καταγράφηκε στο παρόν, τεκμηριώνοντας τον αντίκτυπό τους στο περιβάλλον μας. Κατάφερε να υπογραμμίσει σιωπηλά μέσα από τοπία, ερειπωμένα κτίρια και γκρεμισμένους τοίχους, ότι παρά το γεγονός ότι επέζησαν από την τραγωδία που τώρα φαίνεται τόσο απομακρυσμένη, εξακολουθούν να δείχνουν ίχνη πόνου και αποτελούν μέρος της ιστορίας της Ισπανίας. Οι Belchite, Corbera d'Ebre, Figueres και Lleida είναι μερικές από τις περιοχές που τραβήχτηκαν αυτές οι φωτογραφίες. Σαν γνώστης της ιστορίας της τέχνης, ο Humberto Rivas θαύμαζε πολύ τον Γκόγια και τη σειρά των έργων του «Disasters of War». Οι φωτογραφίες του «Huellas» έχουν άμεση επίδραση στη συνείδηση των θεατών, ωθώντας τους να θυμούνται τα δεινά που προκαλούνται από όλους τους πολέμους. Με το ηθικό και κριτικό του περιεχόμενο, το έργο είναι μια αντιπολεμική διαμαρτυρία και μια καταδίκη της βίας γενικότερα.
Εκτός από τα πορτρέτα και τα κτίρια, ο Rivas έχει απεικονίσει και άλλα θέματα, όπως τις ακίνητες ζωές μαραμένων λουλουδιών ή μοναχικών αντικειμένων που εγκαταλείφθηκαν στο χώρο και το χρόνο. Ο τρόπος που τα αντιμετωπίζει αντικατοπτρίζει τον θαυμασμό του για τη πρώτη του αγάπη, τη ζωγραφική του Rembrandt και του Albrecht Dürer και τις «νεκρές φύσεις» του Francisco de Zurbarán. Σε πρώτη ανάγνωση οι φωτογραφίες του Rivas (μπορεί να) φαίνονται ασήμαντες. Αυτό είναι όμως, που τις κάνει ταυτόχρονα και τόσο σημαντικές! Με μια προσεκτική ματιά, μας φανερώνουν ότι πίσω από τη σύνθεση φαινομενικά τυχαίων σκηνικών και γεγονότων, κρύβεται πολλή σκέψη. Δεν σκηνοθετεί τις σκηνές του, ούτε προκαθορίζει κάτι. Προσαρμόζεται στο θέμα του, επικεντρώνοντας τη ματιά του, μέσω του φωτογραφικού του φακού, ακριβώς εκεί που θέλει, αφήνοντας απ’ έξω ότι θεωρεί περιττό. Το αποτέλεσμα είναι να κόβει μικρά κομμάτια της πραγματικότητας και να τα μεταμορφώνει σε μικρά κομμάτια τέχνης, μέσα από την ιδιαίτερη φωτογραφική του ματιά. Μια ματιά που τροφοδοτείται από την φαινομενική απουσία και την ποιητική έκφραση της σιωπής. Μία στάση που τη διατηρεί με συνέπεια, είτε όταν μπροστά στο φακό του βρίσκεται ένας άνθρωπος, είτε όταν βρίσκεται ένα κτίριο. Γι’ αυτό άλλωστε έμεινε γνωστός και ως «Ο φωτογράφος της σιωπής». Μερικές φορές δεν χρειάζεται να φωνάξεις δυνατά για να ακουστείς, ούτε καν να ψιθυρίσεις...
Barcelona, 1989 - Madrid, 1988 - Amsterdam, 1988
Για τον Rivas –αν και όχι μόνο γι΄ αυτόν– η ποίηση ήταν η πιο κοντινή μορφή τέχνης στη φωτογραφία. Έτσι, το έργο του είναι εμποτισμένο με ένα συγκεκριμένο αίσθημα μοναξιάς που αν και φαίνεται ανησυχητικό, τελικά σαγηνεύει τον θεατή. Στις φωτογραφίες του από την πόλη, την απεικονίζει περισσότερο ως άδειο κέλυφος, παρά ως θέατρο της ανθρώπινης ζωής, εστιάζοντας στους χώρους που κατοικούνται από σκιές. Αυτά είναι ξεκάθαρα τα αγαπημένα του θέματα, με αυτές τις υποτιθέμενες απουσίες να είναι πολύ παρούσες στη συγκεκριμένη ανατομία της πόλης. Το έργο του Rivas θα μπορούσε να ενταχθεί σε διαφορετικά «φωτογραφικά είδη», ανάλογα με την επιλεγμένη ιστορική περίοδο. Ωστόσο, ο ίδιος ποτέ δεν θέλησε να ταξινομήσει τη δουλειά του και αυτή είναι η βασική προϋπόθεση που σηματοδοτεί τη συμβολή του στην αναβίωση της ισπανικής φωτογραφίας. Ακριβώς όπως τα αστικά τοπία, έτσι και «οι χαρακτήρες του», όπως του άρεσε να λέει, «επιλέγουν να καταγραφούν από την κάμερά του» και πληρούν μια συγκεκριμένη αντίφαση: στις φωτογραφίες του υπάρχουν τοπία χωρίς ανθρώπους ή άνθρωποι χωρίς τοπίο. Είτε το ένα είτε το άλλο, αλλά ποτέ μαζί στην ίδια εικόνα.
Το 1994 οι υπεύθυνοι του φεστιβάλ φωτογραφίας της Arles στη Γαλλία, κάλεσαν τον Rivas να δημιουργήσει ένα οπτικοακουστικό έργο για τον Jorge Luis Borges, στο οποίο ο Rivas παρουσίασε τον μεγάλο συγγραφέα μέσα από εκατό διαφάνειες μερικές από αυτές τραβήχτηκαν στο νεκροταφείο Recoleta στο Μπουένος Άιρες. Στα τελευταία του χρόνια ο Rivas εξερεύνησε το έργο του ποιητή Fernando Pessôa, έχοντας την ποίησή του και το βιβλίο του «Disquiet» ως τον πυρήνα της δημιουργικής του σκέψης. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ο θαυμασμός του για το βιβλίο «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» του Marcel Proust. Το 1997 το Δημοτικό Συμβούλιο της Βαρκελώνης του απένειμε το Βραβείο Πλαστικών Τεχνών της πόλης, το 1998 έλαβε το Εθνικό Βραβείο Φωτογραφίας από το Ισπανικό Υπουργείο Πολιτισμού, το 1999 τιμήθηκε στην Αργεντινή με το Βραβείο Konex, και το 2009 το Δημοτικό Συμβούλιο της Βαρκελώνης του απένειμε το Χρυσό Μετάλλιο Καλλιτεχνικής Αξίας.
Ο Rivas έχτισε ένα σώμα δουλειάς με εξαιρετικά περιγραφικές φωτογραφίες, οι οποίες είναι ταυτόχρονα βαθιά αναλυτικές, αλλά και μυστηριώδεις. Το έργο του, είτε πρόκειται για πρόσωπα, είτε για ερείπια, είτε για προσόψεις, είτε για «νεκρές φύσεις» μας αποκαλύπτει ουσιαστικά ένα τοπίο φτιαγμένο από απουσίες και συσσωρευμένο χρόνο. Το βουβό βλέμμα των ατόμων, τα έρημα κτίρια και η απαξίωση των αντικειμένων προκαλούν μια εκκωφαντικά δυνατή σιωπή. Ο Humberto Rivas πέθανε στις 6 Νοεμβρίου 2009 στη Βαρκελώνη, σε ηλικία 72 ετών.
Χρήστος Κοψαχείλης, Φεβρουάριος 2024
Πηγές:
- Manolo Laguillo: Συζήτηση με τον Humberto Rivas, δημοσιευμένη στη Photovision, no. 21, 1988.
- Juan Manuel Bonet: Humberto Rivas, 1996
- Josep Vicent Monzo: Enigmas of what the eye sees.
- Carlos Canovas: About a secret
- Arnau Pons: Slightly out focus, to Humberto Rivas in another language and another space
- Gabriel Bauret: Humberto Rivas
- Marta Gili: Del Rigor Y Del Silencio
- Jose Carlos Catano: Casi Tal Cual, La Fotografia de Humberto Rivas
- Nelly Schnaith: Una Poetica Visual Del Tempo
- David Balsells: Συνέντευξη με τον Humberto Rivas, 5 Ιουνίου 2006