Αρκετές φορές το ασυνείδητο επιστρατεύει ψυχολογικές στρατηγικές προκειμένου να αποφύγει, να διαστρεβλώσει ή να αρνηθεί μια οδυνηρή πραγματικότητα. Στόχος του είναι να περιορίσει τα επώδυνα συναισθήματα (συχνά το άγχος) τα οποία δεν μπορεί να αντέξει δηλαδή λειτουργεί ως φρουρός.
Στη βάση της θεωρίας της Ψυχανάλυσης, που αρχικά ανέπτυξε ο Sigmund Freud και αργότερα η κόρη του Anna, βρίσκονται αυτές οι στρατηγικές και ονομάζονται Μηχανισμοί Άμυνας. Μέσα από τους Μηχανισμούς Άμυνας το επώδυνο συναίσθημα μεταμορφώνεται σε κάτι περισσότερο ανεκτό αφού αφαιρείται το αρνητικό συναισθηματικό φορτίο και δημιουργείται μια νέα επιθυμητή «πραγματικότητα».
Πρόκειται για τις αυτόματες αντιδράσεις κατά τις οποίες, οι τρεις συνιστώσες του μοντέλου για την δομή του ανθρώπινου ψυχικού οργάνου αλληλεπιδρούν. Το Εγώ (id) διευθύνει τις συγκρούσεις που δημιουργούνται μεταξύ των ενορμήσεων του Εκείνο (ego) και των αξιών του Υπερεγώ (Superego).
Πιο συγκεκριμένα Το Εγώ υπερασπίζεται το λογικό μέρος˙ αναπτύσσεται και διαμορφώνεται με την επίδραση της βιωμένης εμπειρίας. Το Εκείνο είναι έμφυτο και αντιπροσωπεύει τα κίνητρα, τα ένστικτα, τις ανάγκες. Το Υπερεγώ φέρει όλες τις ηθικές και κοινωνικές αξίες του ατόμου, λειτουργεί ως συνείδηση. Το Εγώ είναι ο διαμεσολαβητής ανάμεσα στις επιθυμίες (Εκείνο) και στις περιοριστικές πεποιθήσεις (Υπερεγώ).
Οι Μηχανισμοί Άμυνας δεν είναι ούτε καλοί ούτε κακοί. Ο στόχος τους είναι προστατευτικός˙ μας βοηθούν να αντιμετωπίσουμε μια κατάσταση, ένα συναίσθημα που δεν αντέχουμε.
Οι Μηχανισμοί Άμυνας είναι πολλοί, ενδεικτικά αναφέρεται η Άρνηση, η Εκλογίκευση, η Μετάθεση, η Απώθηση, η Προβολή, κ.α. Συχνά η χρησιμότητά τους θυμίζει τις ιδιότητες της Τέχνης ˙ αποφορτίζουν, ηρεμούν, καθησυχάζουν, δίνουν χρόνο.
Η προτίμηση και η επιλογή της χρήσης τους έχουν να κάνουν με την ιδιοσυγκρασία, την προηγούμενη εμπειρία δηλαδή άμυνες που στο παρελθόν λειτούργησαν καλά, τη φύση των οδυνηρών εμπειριών κατά την πρώιμη ηλικία καθώς και τις συνέπειες αυτών.
Παρόμοια κριτήρια χρησιμοποιεί και ο καλλιτέχνης για να επιλέξει το είδος και τον τρόπο έκφρασης μέσω της τέχνης που θα τον ξεκλειδώσει από τις συμβάσεις. Καθένας συμμετέχει, ενεργά κουβαλώντας προσωπικά κριτήρια, αντιλήψεις, πρότερα βιώματα, προσδοκίες και επιλεκτικές πραγματικότητες.
Ωστόσο η «κατάχρησή» τους επηρεάζει αρνητικά την ψυχική υγεία, διότι όταν ένας ή περισσότεροι Μηχανισμοί Άμυνας χρησιμοποιούνται συστηματικά πολλά και σημαντικά συναισθήματα θάβονται στο ασυνείδητο και έτσι φτωχαίνει ο ψυχισμός. Ο Freud παρατηρεί ότι
Τα ανέκφραστα συναισθήματα δεν πεθαίνουν ποτέ, απλά θάβονται ζωντανά και είναι θέμα χρόνου να εκδηλωθούν με τρόπο δυσάρεστο.
Επιπλέον, η κατ΄ επανάληψη χρήση των Μηχανισμών Άμυνας δημιουργούν ψευδή εικόνα για τον εαυτό μας και την ικανότητά μας να ελέγχουμε τα γεγονότα και το μέλλον.
Ο Αμερικάνικος Σύνδεσμος Θεραπείας μέσω Τέχνης (American Art Therapy Association) για τη θεραπεία μέσω τέχνης αναφέρει:
« […] οι πελάτες διευκολύνονται [….] να χρησιμοποιήσουν τα καλλιτεχνικά μέσα και τις δημιουργικές διαδικασίες, ώστε το παραχθέν έργο τέχνης να διερευνήσει τα συναισθήματά τους, να διαχειριστεί συμπεριφορές, να διαμορφώσει κοινωνικές δεξιότητες, να βελτιώσει τον προσανατολισμό, να μειώσει το άγχος […]»
Οι όροι Εκφραστικές Θεραπείες (Expressive Therapies) και Θεραπείες μέσω Τέχνης (Art Therapies) χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν τις θεραπείες που γίνονται με τη βοήθεια των τεχνών και στις οποίες οι άνθρωποι βασίζονται περισσότερο στις οπτικές, συναισθηματικές και μη λεκτικές δυνατότητές τους, προβάλλοντας ασυνείδητα μέσα από τα έργα τους (τις ζωγραφιές, τις φωτογραφίες,κλπ) πληροφορίες για τον εσωτερικό τους κόσμο και τον ψυχισμό τους.
Η Rubin αναφέρει πως αυτό που έχει σημασία είναι η ανάπτυξη του ατόμου με τη βοήθεια της τέχνης, κάνοντάς το δημιουργικό, ελεύθερο, ενισχύοντας το προς την κατεύθυνση της αποκάλυψης των συναισθημάτων και των βαθύτερων, ασυνείδητων σκέψεων. Δύναται επιπλέον να βοηθηθεί και στην συνειδητοποίηση ης συχνότητας και του είδους των Αμυνών που χρησιμοποιεί στις διαπροσωπικές του σχέσεις.
Σε αυτές τις υποστηρικτικές διαδικασίες όπου χρησιμοποιούνται οι τέχνες, ίσως δεν ενεργοποιούνται το ίδιο τακτικά οι Αμυντικοί Μηχανισμοί του ενδιαφερόμενου. Αντίθετα το άτομο «αφήνεται», λειτουργεί αυθόρμητα, νιώθοντας περισσότερο ελεύθερο ώστε να αναδειχθεί ο άγνωστος εσωτερικός του κόσμος ακόμα και να γίνει αποδεκτός.
Η τέχνη της φωτογραφίας θυμίζει τον Μηχανισμό Άμυνας της Προβολής (Projection), όπου το εσωτερικό προβάλλεται στο εξωτερικό περιβάλλον. Σύμφωνα με τον ορισμό της Προβολής το άτομο έχει την δυνατότητα να αποδώσει σε άλλους τα δικά του συναισθήματα και σκέψεις ώστε να απαλλαγεί από δυσάρεστες σκέψεις και συναισθήματα, δηλαδή από ό,τι τον βαραίνει. Με άλλα λόγια το άτομο απομακρύνει ό,τι αισθάνεται πως δεν μπορεί να αντιμετωπίσει άμεσα. Μέσω της φωτογραφίας αντί να αποδώσει τα δύσκολα κομμάτια του σε κάποιον άλλον άνθρωπο ώστε να δημιουργηθούν εντάσεις, διαφωνίες και προστριβές, τα αποδίδει στο έργο του. Η δυνατότητα αυτή μπορεί να λειτουργήσει ανακουφιστικά και να προσφέρει στο άτομο αρκετό χρόνο για συνειδητοποίηση. Επιπλέον, μπορεί να βοηθήσει στην κλιμάκωση των εντάσεων με τους άλλους ανθρώπους καθώς η προβολή των δυσάρεστων συναισθημάτων αποδίδεται στο έργο του, την φωτογραφία. Έτσι κατευνάζονται αντί να πυροδοτούνται εντάσεις. Είναι περισσότερο ασφαλές να αποδώσει κανείς τα δύσκολα συναισθήματά του στην φωτογραφία του (όπου κανείς δεν θα προσπαθήσει να τα αμφισβητήσει) από να τα προβάλλει σε κάποιον άλλον άνθρωπο.
Για τον Schaefer οι φωτογραφίες μπορούν να λειτουργήσουν ως ένα ισχυρό εργαλείο (που μοιάζει με εκείνο ης Προβολής) το οποίο θα βοηθήσει τους ανθρώπους να αποκτήσουν μια καλύτερη εικόνα του τι συμβαίνει μέσα τους, για αυτό χαρακτηρίζεται ως «παράθυρο προς το υποσυνείδητο».
Η Weiser επιμένει ότι πριν επιλέξει κανείς τι θα φωτογραφίσει, έχει προηγούμενα εστιάσει στην εσωτερική του ανάγκη.
“Ο φωτογραφικός φακός δεν εστιάζει μόνο προς τα έξω πάνω στο αντικείμενο, αλλά, ταυτόχρονα, εστιάζει και προς τα μέσα, που εκφράζονται στις επιλογές του φωτογράφου”.
Περισσότερα για τη χρήση της φωτογραφίας ως εργαλείο προσωπικής ανάπτυξης, βλέπε:
American Art Therapy Association http:/www.arttherapy.org/
Hays, D., Forman, J., & Sikes, A. (2009). Using artwork and photography to explore adolescent females’ perception of dating relationship. Journal of Creativity in Mental Health, 4(4), pp: 295-307. doi:10.1080/15401380903385960).
Rubin, J. (1997). Θεραπεύοντας παιδιά μέσα από την τέχνη. (Ν. Αναγνωστοπούλου, μεταφ.) Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Schaefer, C. (1988). Innovative interventions in child and adolescent therapy. New York: Wiley
Weiser, J. (2010b).“ Using Personal Snapshots and Family Photographs as Therapy Tools: The Why, What and How of Phototherapy Techniques”. Psicoart, 1, pp:1-31. https://psicoart.unibo.it/article/viewFile/2067/1481
Weiser, J. (2008). Phototherapy Techniques: Exploring the Secrets of Personal Snapshots and Family Albums. από http://www.bc-psychologist.com/downloads/other/Weiser_BCPA_08.pdf.
Περισσότερα για τους Μηχανισμούς Άμυνας, βλέπε:
www.michaliskhalil.com/el Ψυχολογικοί Μηχανισμοί Άμυνας
www.vavourakis.gr Προβολική Ταύτιση
www.kalimeristherapist.com Μηχανισμοί άμυνας, Προβολική Ταύτιση
www.psychorropia.gr Μηχανισμοί Άμυνας: Ευλογία ή Κατάρα;
www.el.m.wikipedia,org Αμυντικός Μηχανισμός
www.psychologyathens.gr Μηχανισμοί Άμυνας του Εγώ