Κοιτάζουμε την επιφάνεια των πραγμάτων γύρω μας και θεωρούμε ότι κοιτάζουμε τον ίδιο τον κόσμο. Το ίδιο συμβαίνει και με τη φωτογραφία. Νομίζουμε ότι φωτογραφίζουμε τον κόσμο ενώ αυτό που φωτογραφίζουμε ουσιαστικά είναι επιφάνειες.
Θεωρούμε ότι η φωτογραφία εφευρέθηκε για να αποτυπώσει, να ερμηνεύσει, ή να αποδείξει κάτι σχετικά με την πραγματικότητα, κατά το “αυτό υπήρξε” του Roland Barthes. Οι έννοιες, όμως, που στηρίζουν τη φωτογραφία δε σχετίζονται μόνο με την πραγματικότητα. Αφορούν και το νόημα, το βλέμμα, την επιθυμία, το θάνατο, τον χρόνο, τη μνήμη, το λόγο.
Η φωτογραφία, κατά βάθος, αποτελεί μια σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο τον οποίο βλέπει και τον κόσμο τον οποίο δεν βλέπει. Αυτή η σχέση διέρχεται μέσα από τη σχέση με τον εαυτό του, δηλαδή μέσα από την ψυχανάλυση και την ψυχολογία.
Γιατί εφευρέθηκε η φωτογραφία;
Λέγεται ότι η φωτογραφία προέκυψε από την ανάγκη να υποκατασταθεί η ζωγραφική και ειδικά το πορτρέτο, αφού ήταν ένα φθηνότερο μέσο και απευθυνόταν και σε λαϊκά στρώματα, όχι μόνο σε εύπορους ευγενείς οι οποίοι είχαν τα χρήματα για να το παραγγείλουν. Ίσως αυτό να έχει κάποια βάση. Γιατί, όμως, ο άνθρωπος επιθυμεί την εικόνα του;
Η εικόνα του ανθρώπου είναι το πρόσωπο, το οποίο παραπέμπει στις νεωτερικές έννοιες της υποκειμενικότητας και του υποκειμένου, που εισάγονται με τη ρήση του René Descartes “σκέφτομαι, άρα υπάρχω”. Πλέον υφίσταται ρήξη με την προηγούμενη κατάσταση, όπου τη μοίρα του ανθρώπου όριζε η φύση και ο θεός. Ο νεωτερικός άνθρωπος προσπαθεί να ορίσει ο ίδιος τον εαυτό του. Στη φωτογραφία αντιστοιχεί, το “φωτογραφίζομαι, άρα υπάρχω”.
Θα κατανοήσουμε καλύτερα τη φωτογραφία εάν την τοποθετήσουμε στο πλαίσιο της εποχής της, που είναι ο Ρομαντισμός. Ο Ρομαντισμός αποτελεί καλλιτεχνικό κίνημα που αναπτύχθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα στη Δυτική Ευρώπη. Κύρια χαρακτηριστικά του αποτελούν η έμφαση στην πρόκληση ισχυρής συγκίνησης και η μεγαλύτερη ελευθερία στη φόρμα σε σχέση με τις πιο κλασικές αντιλήψεις, που επικρατούσαν μέχρι τότε. Στο Ρομαντισμό δίνεται έμφαση στο συναίσθημα όχι τόσο εναντίον της λογικής, όσο εναντίον της μονόπλευρης κυριαρχίας της. Ο Ρομαντισμός εξέφρασε την ακραία υποκειμενικότητα και αποτέλεσε την κοιτίδα για οτιδήποτε πρωτοποριακό καλλιτεχνικά, μέχρι και σήμερα. Από το Ρομαντισμό κατάγονται ακόμη και οι αμφιλεγόμενες περφόμανς της Marina Abramovic.
Προηγείται η Γαλλική Επανάσταση και λίγο αργότερα παρουσιάζεται η Μαρξιστική θεωρία. Το 1848 συμβαίνει το Μεγάλο Κίνημα στο Παρίσι το οποίο ακολουθεί η Παρισινή Κομμούνα το 1870. Λίγο αργότερα έρχεται η Ψυχανάλυση. Όλα δείχνουν ότι κάτι σημαντικό συμβαίνει. Ο κόσμος βιώνει μια μεγάλη αλλαγή. Ζητά να απελευθερωθεί από την ηθική, την κοινωνία και τις απαγορεύσεις τους. Ζητά να δει τα πράγματα “αλλιώς”. “Αλλιώς”... δηλαδή την άλλη πλευρά των πραγμάτων που κρύβεται στην τέχνη.
Η φωτογραφία φτάνει ακριβώς τη στιγμή εκείνη και προσφέρει τη μαγική μηχανή για να δούμε αυτή την άλλη πλευρά. Η φωτογραφία δεν απεικόνισε ποτέ τη γνωστή πραγματικότητα κι όποτε το έκανε, έδειχνε κάτι άλλο.
Μια σύντομη ματιά σε κομβικά σημεία στην ιστορία της φωτογραφίας μας το επιβεβαιώνει. Στον πικτορεαλισμό το ζητούμενο είναι η ατμόσφαιρα και όχι το θέαμα. Στον ιμπρεσιονισμό και τον εξπρεσιονισμό βλέπουμε μια ροπή προς το ασυνείδητο αλλά και μια παρούσα στα όριά της πραγματικότητα μέσω διαφόρων αντιθέσεων (φως-σκιά, μαύρο-άσπρο). Ο αφηρημένος εξπρεσιονισμός μας παρουσιάζει μόνο χρώματα, τα σχήματα είναι χαμένα και ο φουτουρισμός εστιάζει στη διαρκή κίνηση και το πάγωμα της στιγμής. Στο νταντά και το σουρεαλισμό το ζητούμενο είναι να παρουσιάσουμε την πραγματικότητα που έχουμε μέσα μας και στο μινιμαλισμό με τα καθαρά θέματα, ο θεατής είναι εκείνος που δίνει το νόημα. Ίσως θα μπορούσε να υπάρξει κάποια ένσταση όσον αφορά τη Νέα Αντικειμενικότητα, όπου η φωτογραφία μοιάζει να αποκτά ένα χαρακτήρα αντικειμενικής αφήγησης και να καταγράφει την κοινωνική πραγματικότητα. Όμως, ο φωτογράφος δε μας λέει “αυτό είναι” αλλά “αυτό δείτε το, όπως θέλετε”.
Θα μπορούσαμε να δούμε την άλλη πλευρά των πραγμάτων και σε απλές φωτογραφίες, οικογενειακές, ταξιδιωτικές και λοιπά ενθύμια; Η απάντηση μόνο θετική μπορεί να είναι.
Σε μία οικογενειακή φωτογραφία το επιδιωκόμενο δεν είναι οι εικόνες των προσώπων, αλλά να φανεί ότι είναι παρόντα και χαμογελαστά, ένα σώμα απέναντι στη φθορά και το θάνατο, δηλαδή κάτι που δεν είναι. Στην ταξιδιωτική φωτογραφία πάλι, το θέμα δεν είναι να πάρω τις εικόνες εκείνου του τόπου, αλλά να αφήσω εκεί τη ματιά μου, που θα υπάρχει εκεί ακόμα κι όταν εγώ θα έχω φύγει από εκείνο το μέρος κι αργότερα από τη ζωή.
Ο άνθρωπος αναζητά να δει τι υπάρχει πίσω από την επιφάνεια των πραγμάτων. Η φωτογραφία έρχεται να καλύψει την ανθρώπινη επιθυμία να δει τον κόσμο "αλλιώς", πίσω από τις επιφάνειες, αν και φωτογραφίζει επιφάνειες, κι εδώ εντοπίζεται μια εγγενής αντίφαση.
Οι σκέψεις σταχυολογήθηκαν από την εξής πηγή:
Καγγελάρης Φ. (2017). Homo Photographicus: Ψυχαναλυτικές και Φιλοσοφικές Διαστάσεις της Εικόνας. Θεσσαλονίκη: Ροπή.
Γιατί Φωτογραφία; | Σκέψεις πάνω στην Ψυχολογία της Φωτογραφίας
“Αναλφάβητος του μέλλοντος θα είναι αυτός που δεν θα ξέρει να διαβάσει μια εικόνα.” László Moholy-Nagy
Γιατί φωτογραφίζουμε; Γιατί έχουμε επιλέξει τη φωτογραφία να μεταφράσει και να μεταφέρει το βλέμμα μας; Τι είναι τελικά η φωτογραφία και πώς σχετίζεται με τα υπαρξιακά ερωτήματα για τον εαυτό, το χρόνο, την πραγματικότητα, το θάνατο, την επιθυμία; Μήπως τελικά η φωτογραφία συνιστά ψυχοθεραπευτική συνεδρία;
Οι σκέψεις που ξεδιπλώνονται στις παρακάτω ενότητες αποτελούν μέρη παρουσίασης που πραγματοποιήθηκε για τη Φωτογραφική Ομάδα Πάρου.