Στις 3 Ιανουαρίου 2025, το πρακτορείο Magnum ανακοίνωσε με μια λιτή ανακοίνωση το θάνατό του Ελληνοαμερικανού φωτογράφου Κωνσταντίνου Μάνου. Ο Μάνος γεννήθηκε στις 12 Οκτωβρίου του 1934, στην πόλη Κολούμπια της Νότιας Καρολίνας των Η Π Α από έλληνες γονείς, τον Δημήτρη και την Αφροδίτη Βαποριώτου, που κατάγονταν από το νησί Αφησιά (Avşa) στη Θάλασσα του Μαρμαρά της Μικράς Ασίας. Μετά το τέλος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, αναγκάστηκαν να εγκατασταθούν στην Ελλάδα κατά την ανταλλαγή των πληθυσμών. Στη συνέχεια μετανάστευσαν στις ΗΠΑ, όπου άνοιξαν το Washington Street Cafe, το οποίο εξυπηρετούσε μόνο μαύρους πελάτες κατά τη διάρκεια του φυλετικού διαχωρισμού. Ο Δημήτρης ήταν γνωστός ως «Big Jim» και μαγείρευε αυτό που είναι γνωστό σήμερα ως «τροφή ψυχής». Ο Κώστας, όπως τον φώναζαν οι δικοί του, ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή με τη φωτογραφία στα δεκατρία του χρόνια, ως μέλος της φωτογραφικής λέσχης του σχολείου του. Κατασκεύασε μόνος του τον πρώτο του μεγεθυντήρα και έστησε σκοτεινό θάλαμο στο κελάρι του σπιτιού του. Πολύ γρήγορα, γίνεται ο φωτογράφος της σχολικής εφημερίδας και σε ηλικία 15 ετών συνεργάζεται ήδη σε σταθερή βάση με την τοπική εφημερίδα.
Ku Klux Klan, Καρολίνα, 1952
Στο πανεπιστήμιο, όπου σπούδασε Αγγλική Φιλολογία, ανακάλυψε το έργο του Eugene Smith και του Henri Cartier-Bresson. Λίγο αργότερα αποκτά την πρώτη του Leica και ονειρεύεται να ανταγωνιστεί τα είδωλά του. Τα χρόνια των σπουδών του ήταν τα πιο καυτά στην Αμερική, λόγω του κινήματος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η επικαιρότητα της χώρας του δεν μπορούσε παρά να τον συμπαρασύρει και η αγάπη του για τη φωτογραφία, ήταν οι λόγοι για να εγκαταλείψει προσωρινά τα βιβλία και να ακολουθήσει αυτό που συνέβαινε έξω από την πόρτα του σπιτιού του. Πήρε μέρος στο διάσημο μποϊκοτάζ των μέσων μαζικής μεταφοράς, ένα πραγματικό παράδειγμα κοινωνικής ανυπακοής, που ακολούθησε την ιστορική άρνηση μιας μαύρης γυναίκας, της Rose Parks, να παραχωρήσει την θέση της στο λεωφορείο, επειδή καθόταν στα καθίσματα που προορίζονταν για τους λευκούς. Ήτανι το φυτίλι που άναψε το κίνημα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ο Κώστας Μάνος ακολουθεί το «ρεύμα». Το νησί Daufuskie, στα ανοικτά των ακτών της Νότιας Καρολίνας, ήταν και εξακολουθεί να είναι, η βάση των μελών της Gullah Geechee, μιας αφροαμερικανικής κοινότητας της οποίας η σχετική απομόνωση της επέτρεψε να διατηρήσει μέρος της κουλτούρας και της γλώσσας των σκλαβωμένων Δυτικοαφρικανών προγόνων της. Αρχίζει λοιπόν να τους φωτογραφίζει και να δημιουργεί με αυτό τον τρόπο, με αυτή την ισχυρή κοινωνική ώθηση, το πρώτο πλήρες, προσωπικό ρεπορτάζ, για να ακολουθήσουν οι επόμενες ανακαλύψεις, εμπεριστατωμένες αναλύσεις, ταξίδια και εμπειρίες.
Daufuskie, 1958
Το 1953, σε ηλικία 19 ετών, είχε την μεγάλη ευκαιρία να αναλάβει τη θέση του επίσημου φωτογράφου μιας από τις μεγαλύτερες ορχήστρες του κόσμου, της Boston Symphony Orchestra. Η αλήθεια είναι ότι ο Μάνος, όπως και η αδελφή του Ειρήνη και ο αδελφός του Θεοφάνης, είχε λατρέψει τη μουσική από μικρός. Γι' αυτό και θέλησε να αιχμαλωτίσει την ποίησή της: «Σέβομαι απεριόριστα τους μουσικούς και τους αγαπώ. Θαυμάζω τον επαγγελματισμό και τη συνέπειά τους. Σκέφτομαι πόσα χρόνια σκληρής δουλειάς έχει καθένας πίσω του και με πιάνει δέος. Χάρη σ' αυτούς συνειδητοποίησα τι κόπος χρειάζεται για να εξελιχθεί ένας φωτογράφος από απλός διεκπεραιωτής σε σπουδαίο καλλιτέχνη. Και φροντίζω πάντα ν' αναφέρω το παράδειγμά τους στους νέους που παρακολουθούν τα σεμινάριά μου. Δύσκολα συνειδητοποιούν πόσο μεγάλη πειθαρχία απαιτεί και η φωτογραφική τέχνη».
Boston Symphony Orchestra, 1958
Όλα ξεκίνησαν από τη βιτρίνα ενός παλαιοπωλείου στη πόλη που γεννήθηκε. Ο ίδιος δηλώνει σε μια συνέντευξή του στην Σταυρούλα Παπασπύρου, για το Lifo, το 2001: «Στη βιτρίνα του παλιατζίδικου που βρισκόταν πλάι στο εστιατόριο του πατέρα μου, δέσποζε επί μήνες ένα βιολί. Το έβλεπε η αδελφή μου και το λιμπιζόταν. Ο πατέρας μας ήταν φτωχός κι αγράμματος, αλλά ποτέ του δεν τσιγκουνεύτηκε χρήματα για την παιδεία μας. Της το αγόρασε λοιπόν, κι όταν άρχισε να παίζει τις πρώτες της νότες, ζήλεψα! Αποζημιώθηκα μ' ένα κλαρίνο. Στα επτά μου χρόνια, έπαιρνα μαθήματα και φωτογραφίας και μουσικής. Είχα καταλήξει πια στο φλάουτο. Όταν όμως αντιμετώπισα το δίλημμα με τι από τα δυο ν' ασχοληθώ επαγγελματικά, δεν μου πήρε πολύ χρόνο να διαλέξω. Κάθε φορά που έπρεπε να παίξω μπροστά σε κοινό, αρρώσταινα από το τρακ!».
Boston Symphony Orchestra, 1958
Ο Μάνος είχε εργαστεί για δύο χρόνια ως φωτογράφος σ' ένα μουσικό φεστιβάλ της Νότιας Καρολίνας. Το όνειρό του όμως ήταν το Tanglewood, το πιο φημισμένο φεστιβάλ κλασικής μουσικής στη Μασαχουσέτη, εκεί όπου εδρεύει και η Συμφωνική της Βοστώνης. «Γράφω ένα γράμμα στην ορχήστρα υποβάλλοντας υποψηφιότητα για βοηθός φωτογράφου, επισυνάπτοντας βέβαια και δείγματα δουλειάς. Και τι μου στέλνουν! Μια επιστολή όπου με καλούν σε συνέντευξη και μια επιταγή για το ταξίδι μου – ήταν είκοσι ώρες απόσταση – στη Νέα Υόρκη. Με προσέλαβαν όχι ως βοηθό αλλά ως τον επίσημο φωτογράφο τους. Από τη μια στιγμή στην άλλη βρέθηκα ανάμεσα σε ιερά τέρατα όπως ο Λέοναρντ Μπερνστάιν, ο Άιζακ Στερν, ο Πάμπλο Καζάλς, ο Πίτερ Σέρκιν, ο Πιέρ Μοντέρ – ναι, αυτός που είχε πρώτος διευθύνει το 1914 στο Παρίσι την "Ιεροτελεστία της Άνοιξης" του Στραβίνσκι!».
Boston Symphony Orchestra, 1958
Όλα τα μεγάλα ονόματα της μουσικής, παρελαύνουν μπροστά από τον φακό του. Είναι μια γιορτή για τα μάτια και την καρδιά του αγοριού, που είναι παθιασμένο με την φωτογραφία και μεθυσμένο από τη μουσική. Φωτογραφίζει τους μουσικούς που στα διαλείμματά τους χαρτοπαίζουν στα παρασκήνια, πνιγμένοι μέσα σε σύννεφα καπνού. Τ' ακροδάχτυλα ενός μαέστρου που κυματίζουν στον αέρα. Μια υποψία προσώπου, πίσω από μια βιόλα. Άδειες θήκες οργάνων στους διαδρόμους. Μικρά παιδιά, σχεδόν αποσβολωμένα, που κρέμονται από τα θεωρεία... Ο ίδιος ντυμένος από τη κορφή ως τα νύχια με μαύρα ρούχα για να περνά απαρατήρητος και να μην ενοχλεί και με τη μηχανή του χωμένη σε γάντι, ώστε να ελαττώνεται ο ήχος του κλείστρου. «Ήμουν ο πρώτος φωτογράφος που δούλεψε για την ορχήστρα χωρίς φλας κι αυτό τους άρεσε πολύ. Μου είχαν ανοίξει τρύπες στους τοίχους και ντυμένος στα μαύρα με μαύρα γάντια στα χέρια δούλευα αθέατος». Ο φακός του, είτε πίσω από τις κουρτίνες, είτε πάνω στη σκηνή, είτε σε μια γωνιά του στούντιο ηχογραφήσεων, καραδοκεί. Κι όταν η Συμφωνική της Βοστώνης εκτελεί το «Happy Birthday» προς τιμήν μιας 80χρονης αριστοκράτισσας που κάθε Παρασκευή, επί 50 χρόνια, παρακολουθούσε τις συναυλίες, χάρη στη συνδρομή που της είχε προσφέρει ο άνδρας της, ο Μάνος είναι εκεί για απαθανατίσει τη στιγμή. Προνομιούχος παρατηρητής ενός μικρόκοσμου απ' όπου δεν λείπουν ούτε οι ανασφάλειες, ούτε οι φιλοδοξίες, ο ίδιος έφτασε να πειστεί ότι: «Οι σπουδαίοι διευθυντές ορχήστρας κερδίζουν τους μουσικούς όχι με τον φόβο αλλά με την εκτίμηση. Παρακολουθώντας τις πρόβες, αμέσως αντιλαμβάνεσαι αν παίζουν κρύα, επαγγελματικά ή αν δίνουν πραγματικά την ψυχή τους. Όταν δεν χωνεύουν τον μαέστρο, το νιώθεις, κάτι λείπει».
Boston Symphony Orchestra, 1958
Ο Μάνος δούλεψε με την Ορχήστρα για μια διετία, ως το 1955, μέχρι να πάει φαντάρος και συνέχισε επιστρέφοντας. Μια επιλογή από τις ασπρόμαυρες φωτογραφίες που τράβηξε τότε, μαζί με προσωπικά του σχόλια, δημοσιεύτηκαν το 1961 στο πρώτο του βιβλίο, με τίτλο «Portrait of a symphony». Η πρώτη έκδοση δεν κυκλοφορεί πια στην αγορά και αναζητείται μανιωδώς από τους συλλέκτες, αλλά μπορείτε να βρείτε την επανέκδοσή του 2021. Το βιβλίο το προλόγιζε μάλιστα ο Άαρον Κόπλαντ, παρομοιάζοντας την αίσθηση που έχει κανείς ξεφυλλίζοντάς το με την απόλυτη ευτυχία του ν' απολαμβάνει μια ζωντανή συναυλία κατ' ιδίαν. Όταν το 2000, η ορχήστρα συμπλήρωνε έναν αιώνα ζωής, ο Μάνος κλήθηκε τιμητικά να τη φωτογραφίσει και πάλι, ώστε τα νέα –έγχρωμα αυτήν τη φορά– πλάνα του να εμπλουτίσουν τον γιορταστικό τόμο στον οποίο καταγράφεται η ιστορία της.
A Greek Portfolio
Στη διάρκεια της θητείας του στάλθηκε στη Γερμανία ως επιτελικός φωτογράφος στους Stars & Stripes για δύο χρόνια. Όταν απολύθηκε, το 1957, εγκαταστάθηκε στη Νέα Υόρκη και εργάστηκε ως επαγγελματίας φωτογράφος για τα περιοδικά Esquire, Life και Look. Επηρεασμένος από τις ιστορίες για τη ζωή στο χωριό του πατέρα του αποφάσισε, το 1961, να έρθει σε επαφή με τις ρίζες του, να ανακαλύψει τη γη των προγόνων του, την Ελλάδα, την οποία ως τότε την γνώριζε μόνο μέσα από τις αφηγήσεις των γονιών του. Ο Μάνος ένιωσε την επιθυμία και την ανάγκη, να ανακαλύψει το παρελθόν του και μέσω αυτού τον ίδιο τον εαυτό του. Να φωτογραφίσει δημιουργώντας τις εικόνες που ποτέ δεν είχε δει. Με αυτό τον τρόπο, δίνοντας σάρκα και οστά στις αφηγήσεις της οικογένειάς του, κατόρθωσε επίσης να βρει μια δική του ισχυρή και προσωπική ταυτότητα σαν φωτογράφος. Μετέτρεψε τη φωτογραφική μηχανή σε όργανο της μνήμης, στο εργαλείο και στο πρόσχημα για να συλλάβει την ουσία ενός τόπου, ο οποίος είχε σχέση με το παρελθόν του.
A Greek Portfolio
Έχοντας πάρει μια μικρή προκαταβολή από έναν εκδότη άρχισε να υλοποιεί το σχέδιο του. Έστειλε στην Αθήνα τον εξοπλισμό του σκοτεινού θαλάμου του και δίσκους κλασσικής μουσικής, μέσα σε ένα μεγάλο μπαούλο, ενώ ο ίδιος ταξίδεψε αεροπορικώς στη Γερμανία, όπου αγόρασε ένα μεταχειρισμένο βαν της Volkswagen, το οποίο το χρησιμοποιούσε για να μετακινείται, αλλά και για να κοιμάται και να μαγειρεύει. Νοίκιασε ένα διαμέρισμα στην Αναγνωστοπούλου και έστησε το εργαστήριό του. Όταν χρειάστηκε μια μεγάλη λεκάνη για το πλύσιμο των χαρτιών και ρώτησε που μπορεί να προμηθευτεί μία και από τι υλικό, του συνέστησαν ότι το ευκολότερο θα ήταν να την φτιάξει από μάρμαρο και τον έστειλαν στα εργαστήρια, πλάι στο νεκροταφείο, όπου κατασκεύαζαν τα μνήματα. Χρειάστηκε να βρει ένα μικρό φορτηγό για να την μεταφέρει και δυο εργάτες για να την ανεβάσουν μέχρι το διαμέρισμά του. Στο Κολωνάκι ήταν γείτονας με τον ζωγράφο Γιάννη Τσαρούχη με τον οποίο σύντομα γνωρίστηκε και μάλιστα πόζαρε σε έναν από τους πίνακές του. Στην αρχή δεν ήξερε τι ήθελε να φωτογραφίσει. Είχε φτιάξει ένα προσχέδιο για τον εκδότη του με ασπρόμαυρες και έγχρωμες φωτογραφίες τοπίων και γραφικές φιγούρες με ψαρόβαρκες και όλα τα υπόλοιπα λαογραφικά κλισέ, αλλά δεν ήταν ικανοποιημένος, καθώς δεν ήταν αυτό που τον ενδιέφερε ουσιαστικά. Έχοντας σαν βάση την Αθήνα επισκεπτόταν κοντινές περιοχές, φωτογράφιζε και επεξεργαζόταν τα φιλμ του. Σύντομα συνειδητοποίησε ότι αυτό που τον ενδιέφερε ήταν να φωτογραφίσει στα πιο απομονωμένα μέρη, που δεν είχαν καν ηλεκτρισμό και τα οποία δεν είχαν ανακαλύψει οι τουρίστες. Χαρακτηριστικά είναι τα αποσπάσματα μια συνέντευξής του στον Αντώνη Κυριαζάνο, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Φωτογράφος».
A Greek Portfolio – Χανιά, 1962
«...Όταν έφτασα στην Ελλάδα για πρώτη φορά, η χώρα ήταν ακόμα φτωχή και με εμφανή τα σημάδια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου καθώς και από αυτά ενός άγριου, εμφύλιου πολέμου. Όμως ήταν ακριβώς όπως την είχα ακούσει από τους γονείς μου - τα χωριά, η εξοχή, το ψήσιμο του ψωμιού, το φαγητό, η εκκλησία. Στην Ελλάδα ήρθα για να βρω τις ρίζες μου. Σκεφτόμουν να φωτογραφίσω αρχαία, βάρκες, τη φύση. Στην πραγματικότητα ήμουν χαμένος μέχρι που ανακάλυψα την ύπαρξη των απομακρυσμένων χωριών. Αποφάσισα να τα φωτογραφίσω. Ο όρος που έθεσα στον εαυτό μου ήταν να μην έχουν ακόμη ηλεκτρικό ρεύμα...»
A Greek Portfolio
Ο Μάνος ταξίδευε στην Ελλάδα, σταματούσε στα χωριά, προσπαθούσε να γνωριστεί με τους ανθρώπους και να τους κατανοήσει, πριν πατήσει το κουμπί του κλείστρου της μηχανής. Η μακρά «διαδικασία της γνώσης», όπως την ονομάζει ο ίδιος, γίνεται η φωτογραφική υπογραφή του. Δεν προσπάθησε να παρουσιάσει μανιφέστα και βεβαιότητες, αλλά να ρίξει το βλέμμα του σε μια σειρά από στιγμές, που καθίστανται σημαντικές από το ξετύλιγμα του κουβαριού μιας μνήμης, ζεστής και στοργικής. Από αυτή την περιπέτεια θυμάται: «Υπήρχαν πολλά χωριά που η πρόσβαση τους γινόταν με το γαϊδούρι ή νησιά που δεν περνούσε πλοίο. Ήμουν μόνος, δεν μιλούσα τότε καλά τα ελληνικά και ήμουν, όπως και τώρα, ντροπαλός. Αντιμετώπισα πολλές δυσκολίες, δεν είχα πού να μείνω. Πήγαινα πρώτα στο καφενείο, ρωτούσα πού μπορούσα να κοιμηθώ. Έμενα συχνά σε σπίτια, δίνοντας λίγες δραχμές που μερικές φορές δεν γίνονταν δεκτές. Στη διαδρομή αυτή έφαγα πολλά αυγά, μακαρόνια και πατάτες. Πάντα κάποιος με ρωτούσε από πού είμαι, τι κάνω. Έτσι ξεκινούσε η κουβέντα. Οι άνθρωποι εκείνοι ήταν πάρα πολύ καλοί και με δέχτηκαν αβίαστα. Υπήρχαν τότε κυρίως γέροι, γριές, παιδιά και λίγες γυναίκες. Οι άντρες έλειπαν στην Γερμανία ή στην Αθήνα. Και οι άνθρωποι εκείνοι ήταν αγαθοί. Κάποτε αισθάνομαι ότι τους εκμεταλλεύτηκα, όμως οι προθέσεις μου ήταν καλές. Ποτέ μου δεν τους πρόσβαλλα και η δουλειά μου το απέδειξε. Έδειχναν υπερήφανοι άνθρωποι... Τώρα ξέρω πως έχουν αλλάξει. Τότε στο καφενείο υπήρχε η κουβέντα ήταν πολύ ενημερωμένοι για τα πάντα κυρίως για την πολιτική. Με ρωτούσαν για την Αμερική και αναρωτιόμουν που τα ήξεραν όλα αυτά. Τώρα με την τηλεόραση θα πρέπει να έχουν αλλάξει πολλά...»
A Greek Portfolio, Κάρπαθος, 1964
Την πρώτη φορά που ήρθε στην Ελλάδα έμεινε περιπλανώμενος και φωτογραφίζοντας για τρία χρόνια, στη διάρκεια των οποίων τράβηξε 450 φιλμς. Αυτή η δουλειά αποδείχτηκε καθοριστική για την εξέλιξη της καριέρας του. Έστειλε μερικές από τις πρώτες του φωτογραφίες του από την Ελλάδα στο πρακτορείο Magnum και έτσι έγινε δόκιμο μέλος του το 1963 και μόνιμο δυο χρόνια αργότερα. Επέστρεψε στην Αμερική το 1964 και για δύο χρόνια επέλεγε και εκτύπωνε φωτογραφίες από την Ελλάδα. Το 1967, επισκέφτηκε ξανά την Ελλάδα για λίγες εβδομάδες και έκανε κάποιες επιπλέον φωτογραφίες, κυρίως στη Κάρπαθο. Από το σύνολο της δουλειάς του επέλεξε τελικά 331 φωτογραφίες, από τις οποίες οι 112 χρησιμοποιήθηκαν στην πρώτη έκδοση του «A Greek Portfolio» το 1972, το οποίο κέρδισε σημαντικά βραβεία στην Arles και στην Έκθεση Βιβλίου της Λειψίας. Οι υπόλοιπες 219 εκτυπώσεις αποθηκεύτηκαν σε ένα κουτί και ξεχάστηκαν.
Βοσκός στα Σφακιά, 1962
«Μια μέρα περπατούσα προς τη θάλασσα στη νότια ακτή της Κρήτης. Πέρα από τους μακρινούς βράχους βρισκόταν η Αφρική, διακόσια μίλια μακριά. Εδώ τελειώνει η Ελλάδα. Ήταν μια ζεστή συννεφιασμένη μέρα καθώς βάδιζα στο δρόμο μου πάνω από τις βραχώδεις ακτές του άγονου τοπίου. Τη σιωπή του τόπου την έσπαγε μόνο το μακρινό κουδούνισμα των προβάτων.
Καθώς περπατούσα, σηκώνοντας το κεφάλι μου περιστασιακά προς τη θάλασσα, άρχισα να διακρίνω ένα ασυνήθιστο μαύρο σχήμα από μακριά. Σύντομα έγινε φανερό ότι αυτή η ακίνητη μορφή ήταν ένας άντρας που καθόταν σε έναν βράχο. Ακουμπούσε το κεφάλι του στο ένα χέρι, με τα μάτια σκεπασμένα. Το άλλο του χέρι έπιανε το ραβδί ενός βοσκού, με τη λαβή της ακουμπισμένη κάτω από τη μασχάλη του.
Καθώς τον πλησίαζα, επιβράδυνα τον ρυθμό μου και κινήθηκα πιο ήσυχα πάνω στα βράχια. Ένιωθα ότι εισέβαλλα σε μια απέραντη και γαλήνια ιδιωτική ζωή, η οποία θα γκρεμιζόταν από την παρουσία μου. Κράτησα την αναπνοή μου καθώς πλησίαζα από φόβο μην τρομάξω τον άντρα. Περίμενα να σηκώσει το βλέμμα του ανά πάσα στιγμή, μετά σταμάτησα, μόλις λίγα μέτρα από τη λυγισμένη φιγούρα. Σήκωσα την κάμερα στο μάτι μου και πάτησα το κουμπί. Σήκωσε αργά το κεφάλι του, με κοίταξε ήρεμα και είπε «καλημέρα». Η φωτογραφία είχε ήδη ληφθεί και η εμπειρία έληξε».
Κωνσταντίνος Μάνος – Μοιρολογίστρες, Πύργος Δυρού, 1962
Το «A Greek Portfolio», το αποτέλεσμα της νεανικής περιπλάνησης του Μάνου στη χώρα των προγόνων του, είναι η σημαντικότερη συλλογή φωτογραφιών για την Ελλάδα. Αποτελεί υπόδειγμα για το πώς ένας φωτογράφος μπορεί να αποφύγει τη τυποποίηση της φολκλόρ καταγραφής δείχνοντας αγάπη και σεβασμό στους ανθρώπους και τον πολιτισμό που φωτογραφίζει. Στις φωτογραφίες του αποκρυσταλλώνονται εφήμερες καθημερινές στιγμές, με λιτό και αυστηρό ύφος, αλλά και με τρυφερότητα, χωρίς ρητορικά σχήματα. Οι υπέροχες εικόνες του Μάνου μας κάνουν συνοδοιπόρους στα απομακρυσμένα χωριά και νησιά της Ελλάδας της δεκαετίας του ’60, όπου άνθρωποι φτωχοί αλλά και αγέρωχοι, μέσα σ’ ένα σκηνικό αγροτικής απλότητας και γαλήνης, δίνουν με αξιοπρέπεια τον αγώνα τους για επιβίωση προσηλωμένοι σ’ έναν τρόπο ζωής απαράλλακτο για αιώνες.
Το Μουσείο Μπενάκη με αφορμή τη συμπλήρωση των 50 χρόνων από τη δημιουργία της ενότητας του «A Greek Portfolio» παρουσίασε μια μεγάλη έκθεση του Κωνσταντίνου Μάνου, από τις 22 Μαΐου ως τις 25 Αυγούστου του 2013. Στο πρώτο μέρος της έκθεσης παρουσιάστηκε ένα σύνολο πρωτότυπων εκτυπώσεων από τις φωτογραφίες που επέλεξε ο ίδιος το 1972 για να εικονογραφήσει το ομότιτλο λεύκωμά του. Στο δεύτερο μέρος οι φωτογραφίες σταχυολογήθηκαν από τα 219 πρωτότυπα τυπώματα που είχαν μείνει στην αφάνεια και τα οποία δώρισε ο δημιουργός στο Φωτογραφικό Αρχείο του Μουσείου. Οι 105 από αυτές τις αδημοσίευτες φωτογραφίες εκδόθηκαν σε μορφή βιβλίου, με τίτλο: «A Greek Portfolio – Οι άγνωστες φωτογραφίες», από την εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ, το 2013.
Η κηδεία ενός στρατιώτη που σκοτώθηκε στο Βιετνάμ, 1966
Επιστρέφοντας από την Ελλάδα το 1964, εγκαταστάθηκε στη Βοστόνη και συνεργάστηκε δημοσιεύοντας φωτογραφίες του σε περιοδικά. Ένα πορτρέτο μιας θλιμμένης γυναίκας στην κηδεία ενός μαύρου στρατιώτη που σκοτώθηκε στο Βιετνάμ ήταν μια από τις πιο εμβληματικές φωτογραφίες του, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Look το 1966. Η μέθοδος του Μάνου παρέμεινε στη συνέχεια ίδια. Αντιμετώπισε τις πιο σημαντικές αναθέσεις αφιερώνοντας πολύ χρόνο, πολύ υπομονή και αναμονή, βαθύ στοχασμό για να ακολουθήσει ένα ρυθμό που θα τον βοηθούσε να συλλάβει τα σημαντικά στοιχεία μιας ατμόσφαιρας, μιας κατάστασης, μιας χώρας. Ποτέ η δουλειά του δεν ολοκληρώνονταν με το κλικ ή με την φωτογραφική επιμέλεια, αλλά συνεχιζόταν στον σκοτεινό θάλαμο, εκεί όπου πάντοτε επεξεργάζονταν ο ίδιος τις ασπρόμαυρες φωτογραφίες του.
Bostonians – Pilgrim Theater, 1974
Το 1974 ορίζεται ως ο υπεύθυνος φωτογράφος του έργου Where’s Boston?, μια μεγάλη παραγωγή πολυμέσων, που έχει σκοπό να καταγράψει την πόλη και τους ανθρώπους της. Από αυτή την ανάθεση προέκυψε το τρίτο του λεύκωμα με τίτλο «Bostonians». Αυτή η μονογραφία, που δημοσιεύτηκε το 1975, είναι ένα από τα πιο ποικίλα και οικεία πορτρέτα των κατοίκων της Βοστώνης. Ο Μάνος απεικόνισε ανθρώπους από όλα τα κοινωνικά στρώματα, που ζούσαν σε αυτή τη διάσημη αμερικανική πόλη στο σταυροδρόμι του Παλαιού και του Νέου Κόσμου. Οι ηλικιωμένοι συγκεντρώνονται γύρω από τη λίμνη Τζαμάικα, οι παρελάσεις συνοδεύουν τους εορτασμούς της Ημέρας του Κολόμβου, οι οικογένειες από την Ιρλανδία που υποστηρίζουν τον I.R.A και οι δοκιμές της μουσικής μπάντας του γυμνασίου, είναι μερικές από τις εικόνες που συγκεντρώνονται στο βιβλίο. Ο Μάνος αιχμαλωτίζει ηλικιωμένους και νέους, μαύρους, λευκούς, Ισπανόφωνους, πλούσιους και φτωχούς. εν ολίγοις, τους πραγματικούς και διαφορετικούς κατοίκους της Βοστώνης.
Bostonians - Bride leaving church, 1974
«Είμαι φωτογράφος ανθρώπων και πάντα ενδιαφερόμουν για τους ανθρώπους. Το να βγαίνεις στην πόλη με μια μικρή μηχανή στο χέρι και να κάνεις εκατοντάδες φωτογραφίες ανθρώπων που κάνουν εκατοντάδες πράγματα είναι μια ιλιγγιώδης οδύσσεια. Είναι σαν να μαζεύεις τα κομμάτια ενός οικείου μωσαϊκού. Όμως ακόμα και σε χιλιάδες φωτογραφίες, είναι αδύνατο να χωρέσουν όλα τα κομμάτια μαζί. Είναι θραύσματα από τις μυριάδες ανθρώπινες στιγμές στην καθημερινή ζωή μιας μεγάλης πόλης».
Στις αρχές της δεκαετίας του ’80, σε μια κρίση της μέσης ηλικίας, όπως ισχυρίστηκε ο ίδιος, εγκαταλείπει την ασπρόμαυρη και ασχολείται με την έγχρωμη φωτογραφία. «Ξεκίνησα με το χρώμα επειδή είχα κουραστεί από την φωτογραφία μου και ένιωθα την ανάγκη να αντιμετωπίσω μια ριζική αλλαγή. Εργαζόμουν επαγγελματικά με επιτυχία, αλλά δεν ένιωθα ικανοποιημένος με την προσωπική εργασία μου. Το χρώμα μου άνοιξε νέους ορίζοντες».
American Color
Ο Μάνος ενδιαφερόταν ανέκαθεν να αποτυπώνει την ελευθερία και τη χαρά σε εορταστικές στιγμές. Όταν αποφάσισε να αφήσει το ασπρόμαυρο ξεκίνησε μια έρευνα για το χρώμα στις Ηνωμένες Πολιτείες, που κυμαίνονταν από τις ψυχαγωγικές συνήθειες των κατοίκων της παραλίας της Καλιφόρνια μέχρι τους μηχανόβιους που πίνουν τις μπύρες τους στην παραλία Daytona και από τα αποκριάτικα φεστιβάλ Mardi Gras ως τις εκδηλώσεις των Gay Pride. Η έγχρωμη δουλειά του εμφανίστηκε για πρώτη φορά στο βιβλίο του «American Color», που εκδόθηκε το 1995, και στη συνέχεια στο «American Color 2», που δημοσιεύθηκε το 2010. Εάν οι φωτογραφίες του από την Ελλάδα αποκαλύπτουν μια βαθιά συγκίνηση, οι εικόνες των American Color μοιάζουν πιο απόμακρες, μερικές φορές σχεδόν κυνικές. Σε αυτές ο Μάνος ασχολήθηκε με μια επιβλητική τοιχογραφία της έγχρωμης pop Αμερικής, υπό την ευρύτερη και πολυπλοκότερη έννοια του όρου. Είναι φωτογραφίες που μπορεί να προβληματίσουν, αλλά περισσότερο ερεθίζουν αισθητικά με την ένταση του χρώματος και παρασέρνουν τον θεατή σε μια γιορτή του ματιού. Ο Μάνος εξακολουθούσε να περνάει πολύ χρόνο κοιτάζοντας και περιμένοντας, πριν φωτογραφήσει. Όταν όμως, κάνει το κλικ, τότε κάθε φωτογραφία είναι σαν μια στροφή ενός ποιήματος και το σύνολο των εικόνων μεταβάλλεται σε μια οπτική, ποιητική συλλογή. Ο λυρισμός ορίζει το σύνολο της δουλειάς του: «Ελπίζω να μπορώ να δημιουργήσω ένα βιβλίο με φωτογραφικά ποιήματα, το καθένα μοναδικό, αλλά όλα μαζί συνδεδεμένα».
American Color
Από το 2008, ο Μάνος ζούσε στην Provincetown με τον επί 61 χρόνια σύζυγό και σύντροφό του, Μιχάλη Προδάνου, έναν Έλληνοκαναδό αρχιτέκτονα και ζωγράφο. Η σχέση τους ξεκίνησε στη Ρώμη στις 16 Μαΐου 1963 - την ίδια χρονιά που ο Μάνος έγινε δεκτός στο Magnum. Εκείνη την εποχή, ο Προδάνου έμενε απέναντι από το Πάνθεον στη Via della Minerva και το ζευγάρι συναντήθηκε σε μια γειτονική ψαροταβέρνα που ονομάζεται «Mare Nostrum». Παντρεύτηκαν στις 11 Δεκεμβρίου 2011 στο σπίτι τους στην Provincetown.
March on Washington. 25 Απριλίου 1993
Ο Μάνος, ο πρώτος ομοφυλόφιλος φωτογράφος του Magnum, κατέγραψε από κοντά την «Πορεία προς την Ουάσιγκτον για Ίσα Δικαιώματα» από Λεσβίες, Ομοφυλόφιλους και Αμφιφυλόφιλους, το 1993, όπως και την 25η επέτειο του Stonewall το 1994. Στις 17 Μαΐου 2004, ο Μάνος φωτογράφισε τον πρώτο νόμιμο γάμο ομοφυλόφιλων στις ΗΠΑ, στη μικρή πόλη Provincetown της Μασαχουσέτης, αγαπημένο τόπο συγκέντρωσης καλλιτεχνών και ατόμων της LGBTQ+ κοινότητας.
Τα τελευταία χρόνια της ζωής του έπασχε από τη νόσο του Αλτσχάιμερ. Πέθανε ειρηνικά στις 3 Ιανουαρίου 2025.
Το 2022, σε δεξίωση στην Ουάσιγκτον, ο Έλληνας πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης, εκ μέρους της Ελληνικής Δημοκρατίας, απένειμε στον Μάνο το μετάλλιο του Ιππότη του Τάγματος του Φοίνικα. Αυτή η τιμή απονέμεται σε Έλληνες που διέπρεψαν και συνέβαλαν στην ανύψωση του διεθνούς κύρους της Ελλάδας. Από τα 10 άτομα που απονεμήθηκαν αυτή η τιμή, ο Μάνος ήταν ο μόνος στις τέχνες και τα γράμματα.
Πηγές:
A Greek Portfolio, εκδόσεις Norton, 1999
A Greek Portfolio – Οι άγνωστες φωτογραφίες, εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ, 2013
American Color, εκδόσεις Norton, 1995
Magnum: Remembering Constantine Manos (1934–2025)
Alexandra Mauro: Κώστας Μάνος, εκδόσεις Hachette
Αντώνης Κυριαζάνος: Κωνσταντίνος Μάνος, Περιοδικό Φωτογράφος
Σταυρούλα Παπασπύρου: Κωνσταντίνος Μάνος, Περιοδικό Lifo, 2001
Χριστίνα Καλλιγιάννη: Κωνσταντίνος Μάνος, Περιοδικό PhotoNet, 2013