Ο Christer Strömholm προτίμησε να επικεντρωθεί σε αυτά από τα οποία αποστρέφουμε το βλέμμα μας, που επιλέγουμε να τα αγνοήσουμε, να τα ξεχάσουμε ή να τα παραμελήσουμε. Δεν υπάρχει τίποτα ιδιαίτερα ελκυστικό στις φωτογραφίες του κι ο τόπος που τραβήχτηκαν έχει ελάχιστη σημασία. Δεν υπάρχουν μνημεία, ιστορικές τοποθεσίες, αξιομνημόνευτα μέγαρα - απλά συνηθισμένα κτίρια και δρόμοι. Αποφεύγει τις ευρυγώνιες λήψεις, προτιμά τις λεπτομέρειες: ένα γατάκι που κρυφοκοιτάζει έξω από το παλτό μιας γυναίκας, υγρά γάντια που κρέμονται στο σχοινί της μπουγάδας, το βρώμικο νερό που ρέει στην υδρορροή, νεκρά φύλλα κουλουριασμένα πάνω σε ένα αυτοκίνητο στο οποίο λαμπιρίζουν σταγόνες βροχής. Δεν υπάρχουν πλήθη, αλλά μεμονωμένα άτομα, συχνά ευάλωτα ή πληγωμένα λόγω της διαφορετικότητάς τους, αφημένα στη μοναξιά τους. Κάποια τα φωτογράφησε στη διάρκεια μιας σύντομης συνάντησης (π.χ. το τυφλό κορίτσι στη Χιροσίμα), με άλλα ανέπτυξε μια μακροχρόνια φιλία (π.χ. τους τρανσέξουαλ στη Place Blanche ). Προτίμησε τα γκράφιτι σε έναν τοίχο ή έναν σκισμένο μουσαμά σε μια υπαίθρια αγορά από τα αριστουργήματα ενός μουσείου και επέλεξε τις πόρνες, τα χαμίνια, τα ερωτευμένα ζευγάρια και τα ζώα για μοντέλα. Στις φωτογραφίες του εμπλέκονται αρμονικά το μυστήριο, η τρυφερότητα, αλλά και η σκληράδα: το μικρό αγόρι που φορά ένα χρυσό χάρτινο στέμμα στο Jour des Rois, ένα άλλο γοητευμένο (όπως ίσως και ο ίδιος ο Christer σαν παιδί) από τα πόδια των χορευτών στη σκηνή. Αυτό που δεν βλέπουμε συχνά στις φωτογραφίες του Strömholm είναι ενήλικες άνδρες. Κι όταν υπάρχουν η παρουσία τους υποβαθμίζεται. Διακρίνουμε μόνο τη πλάτη του ιερέα ή του ταυρομάχου. Κάποιοι άλλοι είναι γέροι και αδύναμοι, ορισμένοι σου προκαλούν φόβο, όπως η διμοιρία της Πολιτοφυλακής με τα μαύρα τρίκωχα καπέλα και τα σκούρα γυαλιά. Οι τρανσέξουαλ. που εμφανίζονται συχνότερα στις φωτογραφίες του, απεχθάνονται τον ανδρισμό τους, μα που είναι οι άνδρες στο έργο του; Η απάντηση για την αναλύτρια του έργου του Carole Naggar βρίσκεται στα εφηβικά χρόνια του Christer, όταν αυτοκτόνησε ο πατέρας του. Αυτό το τραγικό γεγονός, αυτή η απουσία, του κόστισε και είχε μόνιμο αντίκτυπο στη μελλοντική του ζωή και στη δουλειά του ως καλλιτέχνης.
Habanita, Paris 1960 – Caprice, Paris 1961 – Cadilac, Lyon 1965
Διαβάζοντας τη βιβλιογραφία για το έργο του Christer Strömholm, είναι προφανές ότι η φωτογραφία γι’ αυτόν δεν ήταν απλώς ένα επάγγελμα, αλλά ένας τρόπος ζωής. Γεννήθηκε στη Στοκχόλμη στις 22 Ιουλίου του 1918 και μεγάλωσε σε μια αυστηρή, συντηρητική, αστική οικογένεια. Η μητέρα του, Lizzie Strombeck, προερχόταν από μια αξιοσέβαστη οικογένεια τραπεζιτών του Γκέτεμποργκ. Ο πατέρας του, Fredrik Strömholm, είχε μια πετυχημένη καριέρα ως αξιωματικός του στρατού και ως εκ τούτου η οικογένεια μετακόμιζε συχνά σε διάφορες πόλεις της Σουηδίας. Το 1924 οι γονείς του χώρισαν. Ο εξάχρονος Christer έμεινε στη Στοκχόλμη με τη μητέρα του, η οποία ξαναπαντρεύτηκε τον δημοσιογράφο και μεταφραστή αστυνομικών μυθιστορημάτων Hjalmar Clason, τον οποίο ο μικρός δεν συμπάθησε ποτέ του. Ο πατέρας του μετακόμισε εκατοντάδες χιλιόμετρα βορειότερα στη πόλη Boden, με τη νέα του σύζυγο Gerda. Ο Christer του ήταν απείθαρχος στο σχολείο, τσακωνόταν με τους συμμαθητές του, ήταν απότομος απέναντι στη μητέρα του και αγενής προς τον πατριό του. Όταν η κατάσταση επιδεινώθηκε κι άλλο ο Fredrik Strömholm κλήθηκε να επαναφέρει τον έφηβο γιο του στην τάξη. Ο Christer μεταφέρθηκε εσώκλειστος σε ένα σχολείο στο Eksjo της νότιας Σουηδίας, όπου ο πατέρας του γνώριζε τον διευθυντή. Το αποτέλεσμα ήταν καταστροφικό. Οι βαθμοί του κατά τη διάρκεια του φθινοπώρου ήταν μέτριοι, αλλά μέχρι τα Χριστούγεννα απέτυχε στα περισσότερα μαθήματα. Κάτι έπρεπε να γίνει. Επιλέχθηκε ένα νέο σχολείο, ένα οικοτροφείο στο νησί Lidingo, το οποίο συνδέεται με μια γέφυρα με τη Στοκχόλμη, κάτι που στον Christer φαινόταν σαν ένα ίδρυμα για νεαρούς παραβατικούς. Επειδή ούτε κι εκεί υπήρξε ουσιαστική βελτίωση, ο πατέρας του αναγκάστηκε να τον πάρει μαζί του στο Boden. Ο Christer αργότερα περιέγραψε το μέρος αυτό ως σκοτεινό, κρύο και μιλιταριστικό. Το αγόρι που μέχρι πριν από λίγο καιρό έπαιζε φανατικά με τους μολυβένιους στρατιώτες του, είδε την πραγματική όψη της στρατιωτικής πειθαρχίας. Κάθε πρωί έπρεπε να φορά τα χιονοπέδιλά του και να κάνει σκι για πέντε χιλιόμετρα μέχρι να πάει στο σχολείο. Ήταν δυσαρεστημένος, δημιουργούσε αντιπάθειες ανάμεσα στους συμμαθητές του και η σχολική του επίδοση επιδεινώθηκε. Ο πατέρας του στράφηκε προς τον αδερφό του Daniel, έναν καθηγητή χημείας πτυχιούχο της Ουψάλα, για να αναλάβει τον Christer, αλλά ένας πυροβολισμός τερμάτισε αυτά τα σχέδια. Την ημέρα της Εθνικής γιορτής της Σουηδικής Σημαίας (6 Ιουνίου), του 1934, ο Ταγματάρχης Fredrik Strdmholm κάθισε στο γραφείο του, έβγαλε το υπηρεσιακό πιστόλι του και πυροβόλησε κατευθείαν στην καρδιά του. Άφησε πίσω του τη σύζυγό του Gerda τους γιους τους Stig και Sten, τότε τριών και τεσσάρων ετών αντίστοιχα, και τον Christer ούτε καν δεκαέξι, ο οποίος αναγκάστηκε να επιστρέψει στη μητέρα του. Θάνατος και μοναξιά, μοναξιά και εγκατάλειψη, εγκατάλειψη και λαχτάρα. Αυτά τα συναισθήματα γνώρισε από νωρίς και αυτά είναι τα συστατικά της δουλειάς του Christer Strömholm, που θα κουβαλά τη μνήμη του πατέρα του καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του, κυρίως στην τέχνη του.
Perpignan, 1949 - Little Christer, Pigalle, Paris 1954
Όπως ήταν φυσικό η παιδική ηλικία του Christer Strömholm γκρεμίστηκε, επιταχύνοντας έτσι τη διαφυγή του από την υποκρισία της μεσαίας τάξης, της Σουηδίας. Από το 1933, ο Christer Strömholm ήταν ενεργό μέλος στην Εθνικοσοσιαλιστική Σκανδιναβική Νεολαία (Nordisk Ungdom), η οποία είχε σαν πρότυπο τη Νεολαία του Χίτλερ. Το 1936 μάλιστα ύψωσε μια σημαία με μια σβάστικα στο Λαϊκό Σπίτι στη Στοκχόλμη. Παρά την εμπλοκή του με τους Ναζί αδιαφορούσε για την ιδεολογία τους. Είχε επιλέξει τη παρέα τους λόγω του ενθουσιασμού του να συμμετάσχει σε κάτι ακραίο. Οι ξένες γλώσσες, το δίπλωμα οδήγησης και τα χρήματα ήταν αυτά που χρειαζόταν για να χτίσει μια νέα ζωή. Το 1935, ταξίδεψε στη Δρέσδη και έμεινε για ένα χρόνο στο Schloss Morungen Sangerhausen για να μάθει Γερμανικά. Παράλληλα απέκτησε δίπλωμα οδήγησης και επέστρεψε στη γενέτειρά του. Το 1937 επέστρεψε στη Γερμανία για να σπουδάσει ζωγραφική. Η μητέρα του είχε σπουδάσει μουσική στη Δρέσδη, οπότε συμφώνησε μεν και του παρείχε την απαραίτητη οικονομική υποστήριξη, αλλά μάλλον απρόθυμα. Θα προτιμούσε ο γιος της να γίνει τραπεζίτης, παρά καλλιτέχνης. Ο Christer όμως ήρθε σε σύγκρουση με τον Paul Klee και άλλους καλλιτέχνες του Bauhaus και έτσι η παραμονή του στη Δρέσδη ήταν σύντομη. Στη συνέχεια πήγε στο Παρίσι, μετά από ένα μικρό πέρασμα από τη Πράγα, και παρακολούθησε μαθήματα ζωγραφικής με τον Andre Lhote. Παρά το νεανικό του φλερτ με το Εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα της πατρίδας του, η παραμονή του στη Γερμανία του αποκάλυψε το αληθινό πρόσωπο του Τρίτου Ράιχ και του φασισμού. Συνάντησε ανθρώπους που τολμούσαν να προβάλουν αντίσταση στον Χίτλερ, αλλάζοντας και διευρύνοντας την ιδεολογία του. Εργάστηκε ως αγγελιαφόρος των Δημοκρατικών κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου και στρατεύτηκε εθελοντικά όταν οι Ρώσοι εισέβαλαν στη Φινλανδία, το 1939. Μεταξύ 1942 και 1945, εργάστηκε για τη νορβηγική αντίσταση. Ανήσυχος και πολυσχιδής χαρακτήρας, ανάμεσα σε όλες τις άλλες δραστηριότητές του, παρακολούθησε και δραματικές σπουδές υπό τον Nils Ebbesen, έχοντας συμμαθητή τoν συνομήλικο του Ingmar Bergman. Οι ζωές αυτών των δυο σημαντικών δημιουργών διασταυρώθηκαν αρκετές φορές. Ήταν, ως νεαροί ηθοποιοί, στον ίδιο ερασιτεχνικό θίασο και μοιράζονταν τη σκηνή υποδυόμενοι κάποιους μοναχούς που τραγουδούσαν σε ένα υπόγειο θέατρο στην παλιά πόλη της Στοκχόλμης. Ο Bergman χρησιμοποίησε φωτογραφίες του Strömholm για το σκηνικό του σπιτιού ενός καλλιτέχνη στην ταινία του «Το Πάθος της Άννας». Αλλά το πιο ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι η Ellen Lundstrom, η πρώτη σύζυγος του Christer, παντρεύτηκε τον Bergman μετά τον χωρισμό τους. Ο Ingmar και η Ellen απέκτησαν τέσσερα παιδιά, το πρώτο μάλιστα, την Εύα, η Ellen την συνέλαβε ενώ ήταν ακόμη παντρεμένη με τον Strömholm.
Fotoform, Switzerland, 1950
Ο Christer ανακάλυψε την φωτογραφία στο μεταπολεμικό Παρίσι μέσω της γραφιστικής, σπουδάζοντας στην Ακαδημία Καλών Τεχνών Ecole Nationale Superieure des Beaux-arts. Εργάστηκε μάλιστα και ως φωτορεπόρτερ της Le Monde σε διάφορες αποστολές στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αφρική. Ο Γερμανός καλλιτέχνης Wols τον εισήγαγε στο Fotoform, μια ομάδα που ασχολείτο με την «υποκειμενική φωτογραφία», μακριά από την επαγγελματική φωτογραφία της διαφήμισης και του ρεπορτάζ. Ηγετική μορφή του Fotoform ήταν ο γιατρός, αλλά και παθιασμένος φωτογράφος, Otto Steinert, ο οποίος είχε ξεκινήσει μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο να παραδίδει μαθήματα φωτογραφίας στη σχολή τεχνών και χειροτεχνίας στο Saarbrucken, της Γερμανίας. Οι ιδέες του Steinert βασίστηκαν στον φωτογραφικό πειραματισμό που αναπτύχθηκε στο Bauhaus τη δεκαετία του 1930. Ο Christer Strömholm παρακολούθησε τα μαθήματα του Steinert το 1950, εποχή που ζούσε στο Saarbrucken. Ο Steinert επιμελήθηκε τρεις μεγάλες εκθέσεις σύγχρονης φωτογραφίας στη δεκαετία του 1950, με τον ευρύτερα περιεκτικό τίτλο Subjektive Fotografie, οι οποίες περιελάμβαναν τα πάντα, από αφηρημένα φωτογράμματα έως ρεπορτάζ, δίνοντας όμως έμφαση κυρίως στη φόρμα. Σκοπός των εκθέσεων ήταν να αναζωογονηθεί η καλλιτεχνική, υποκειμενική φωτογραφία, η οποία είχε απαγορευτεί από την εθνικοσοσιαλιστική πολιτιστική πολιτική υπέρ των φωτογραφιών που υποστήριζαν το ναζιστικό καθεστώς. Ο Strömholm συμμετείχε με το ψευδώνυμο Christer Christian (Χριστιανός) στην πρώτη έκθεση το καλοκαίρι του 1951, που περιελάμβανε περίπου 700 έργα φωτογράφων από όλη την Ευρώπη, συμπεριλαμβανομένων 14 από τη Σουηδία. Εν μέσω όλων αυτών, ο Stromholm είχε προλάβει να παντρευτεί και να χωρίσει τρεις φορές: με την Ellen Lundstrom (1944-1945), με την Dagny Lamm (1946-1951) με την οποία απέκτησε και έναν γιο, τον Joakim και με την Inga Svederberg. Η Inga ήταν καλλιτέχνης, κεραμίστρια, γεγονός που του έδωσε πρόσβαση στους καλλιτεχνικούς κύκλους. Η διάρκεια αυτού του τρίτου γάμου – από το 1951 έως 1954 - ήταν μια πολύ δημιουργική περίοδος για τον Christer, συμπεριλαμβανομένων των σπουδών του στην ακαδημία τέχνης της Faenza στην Ιταλία.
Tanger, Morocco 1952 – Switzerland, 1950
Οι φωτογραφίες του εκείνης της περιόδου είναι έντονα επηρεασμένες από τον φορμαλισμό που πρέσβευε η Fotoform. Ασπρόμαυρες συνθέσεις επιφανειών τοίχων, πειράματα με σκιές και στυλιζαρισμένες μελέτες αντικειμένων. Χαρακτηριστικά δείγματα, η φιγούρα ενός διαβάτη σ’ έναν ηλιόλουστο δρόμο κάπου στην Ταγγέρη και η υποβλητική εικόνα των μοναχών που συγκεντρώθηκαν πάνω σε μια προβλήτα σε μια λίμνη της Ελβετίας. Για τις φωτογραφίες που έκανε ως ρεπόρτερ και οι οποίες του παρείχαν κάποιο εισόδημα, χρησιμοποιούσε μια Leica, ενώ για το προσωπικό, καλλιτεχνικό του έργο προτιμούσε μια δυσκίνητη μηχανή στούντιο μεγάλου φορμά, μια Linhof 9Χ12 ιντσών, σηματοδοτώντας έτσι τη διαφορά μεταξύ των ενασχολήσεων. Προϊόντος του χρόνου ο Christer στράφηκε σε φορητές μηχανές, αντικαθιστώντας τη Linhof με τις πιο βολικές Hasselblad και Rolleiflex. Από το 1952 όμως, που επέστρεψε στο Παρίσι, σταδιακά εγκατέλειψε την αισθητική της Fotoform για να χρησιμοποιήσει τη φόρμα ως μέσο πλέον και όχι ως στόχο. Υιοθέτησε ένα στυλ που σχετίζεται περισσότερο με τη φωτογραφία δρόμου. Έζησε όπως πολλοί άλλοι νεαροί καλλιτέχνες, συγγραφείς, δημοσιογράφοι και φωτογράφοι, σε αμέτρητες καφετέριες και μπαρ στο Παρίσι και έκανε πορτρέτα πολλών καλλιτεχνών της εποχής. Σε αυτά περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, τα πορτρέτα των Man Ray, Le Corbusier, Antoni Tapies, Fernard Legier, Andre Breton, του Marcel Duchamp να καπνίζει και του Alberto Giacometti στο τηλέφωνο πίσω από το παράθυρο του στούντιο του. Τα περισσότερα από τα πορτρέτα εκείνης της περιόδου ήταν αναθέσεις από ένα περιοδικό της Βραζιλίας. Ο Christer, περιέργως, δεν τα συμπεριέλαβε στα πρώτα του φωτογραφικά λευκώματα, καθώς τα θεωρούσε καθαρά επαγγελματική κι όχι καλλιτεχνική δουλειά.
Alberto Giacometti, 1960 - Marcel Duchamp, 1963 - Man Ray, 1960
Το 1957 παντρεύεται τη τέταρτη σύζυγό του, την αεροσυνοδό Anna-Clara Krusenberg. Καθώς η Anna-Clara είχε τη δυνατότητα, από τη φύση του επαγγέλματός της, να εδρεύει για μήνες σε διαφορετικές πόλεις, σε διαφορετικά κράτη, ο Strömholm έπαιρνε τον φωτογραφικό εξοπλισμό του και την ακολουθούσε. Έμεινε μεγάλα διαστήματα στις Η.Π.Α, κυρίως στο Λος Άντζελες και στη Νέα Υόρκη – στις μεγαλουπόλεις με τις οποίες είχαν σύνδεση οι σουηδικές αερογραμμές. Εκεί «χρησιμοποιούσε τη πόλη ως σκηνικό και τους περαστικούς διαβάτες ως ηθοποιούς μιας φανταστικής παράστασης, της οποίας ήταν ο μοναδικός θεατής», για να χρησιμοποιήσω τη φράση με την οποία ο Garry Winogrand προσπάθησε να εξηγήσει τον τρόπο με τον οποίο φωτογράφιζε και που ταιριάζει απόλυτα με τις μεθόδους του Christer. Επέλεγε λοιπόν ένα μέρος, και φωτογράφιζε τους ανθρώπους που πλησίαζαν ή περνούσαν από μπροστά του. Χρησιμοποιούσε τη προοπτική που του έδιναν οι διαφορετικοί φακοί με τους οποίους τράβαγε και έτσι αποτύπωνε συναρπαστικούς και απροσδόκητους συνδυασμούς μιας φωτογραφικής προσέγγισης που έχουμε συνηθίσει να αποκαλούμε «φωτογραφία δρόμου». Ο ίδιος, αν και γενικά απέφευγε συζητήσεις σχετικά με τα κόλπα που χρησιμοποιούσε, εξήγησε αργότερα ότι αν υιοθετείς μια συγκεκριμένη τεχνική κάθε φορά που φωτογραφίζεις, τότε αυτή σου γίνεται δεύτερη φύση, σε βοηθά να ξεπεράσεις τις τεχνικές δυσκολίες και έτσι απελευθερώνεται το συναίσθημα. Όταν δεν ακολουθούσε τη σύζυγό του στα υπερατλαντικά ταξίδια δούλευε στον οργανισμό Scandinavian Touring, ως ξεναγός ομαδικών εκδρομών. Έτσι εκμεταλλεύτηκε την ευκαιρία να επισκεφτεί και να φωτογραφίσει πολλές χώρες της Ευρώπης. Τα ανέκδοτά που έλεγε κατά τη διαδρομή ήταν σπουδαιότερα από τις τουριστικές πληροφορίες που έδινε, ενώ δεν υπήρχε καλύτερος οδηγός για όσους ενδιαφέρονταν για τις κατά τόπους περιοχές με τα «σπίτια με τα κόκκινα φώτα».
Los Angeles 1963 – New York 1965
Σαν αντίβαρο αυτής της κοσμοπολίτικης ζωής, ο Christer αγόρασε ένα μισοερειπωμένο σπίτι στο ορεινό χωριό Fox-Amphoux, στη Προβηγκία της Νότιας Γαλλίας. Το σπίτι δεν είχε ηλεκτρικό ρεύμα, ούτε κεντρικό σύστημα αποχέτευσης και οι λίγοι κάτοικοι του χωριού ζούσαν χωρίς εστιατόριο, μπαρ ή φούρνο. Υπήρχε ένα γραμματοκιβώτιο, και αυτό ήταν. Δεν υπήρχε καν ιερέας για την εκκλησία, οπότε όταν κάποιος επέστρεφε στο χωριό, για τελευταία φορά, για να ταφεί στο μικρό νεκροταφείο με θέα στην πεδιάδα, έπρεπε να έρθει ο ιερέας της γειτονικής ενορίας. Το σπίτι στο Fox-Amphoux θα γινόταν η αγαπημένη κατοικία του Strömholm, αν και αναγκαστικά κατοίκησε και σε άλλα σπίτια, λόγω των επαγγελματικών υποχρεώσεών του. Πάντα όμως ξαναγυρνούσε με χαρά στο Fox. Κατά καιρούς φιλοξενούσε φίλους και συναδέλφους ή μαθητές του. Κάποιοι έμεναν μόνο λίγες μέρες, άλλοι πολύ περισσότερο, αλλά όλοι εργάστηκαν για την ανακαίνιση του σπιτιού. Έσκαψαν ένα κελάρι, επιδιόρθωσαν ένα παράθυρο, μετακίνησαν μια πόρτα ή έχτισαν ένα ράφι. Απομονωμένος εκεί ο Christer μπόρεσε να σχεδιάσει βιβλία και εκθέσεις ή να συντάξει το Kloka ord (Σοφά λόγια), χαλαρώνοντας στην ταράτσα. Έβλεπε τη κοιλάδα πέρα από τις στέγες, είδε τις νυχτερίδες να εμφανίζονται κατά το σούρουπο, και την πανσέληνο να ανατέλλει μέσα από τα δάση.
Santa Monica 1963 – Clignancourt, Paris 1964 – Los Angeles 1965
Κατά τη διάρκεια των χρόνων του στο Παρίσι, ο Christer Strömholm εμπνεύστηκε από τους λεγόμενους ουμανιστές φωτογράφους, που πρωταγωνιστούσαν εκείνη την εποχή, ιδίως από τους Brassai, Henri Cartier-Bresson, Robert Doisneau, Willy Ronis και Edouard Boubat. Σταδιακά όμως οι φωτογραφίες του απέκτησαν μεγαλύτερη αποστασιοποίηση και σκληρότητα, χωρίς τους ρομαντικούς ή τους χιουμοριστικούς υπαινιγμούς, που προβάλλονταν στα έντυπα της γαλλικής πρωτεύουσας μετά τον πόλεμο. Στην επιλογή του θέματος και στη μέθοδο εργασίας του, στην πραγματικότητα βρίσκεται πιο κοντά στις Lisette Model και Diane Arbus, με την αποκαλυπτική και προσωπική φωτογραφική τους έρευνα, ένα χαρακτηριστικό που κορυφώθηκε στο έργο του Strömholm τη δεκαετία του 1960 με τις φωτογραφίες των τρανσέξουαλ της Place Blanche, της περιοχής με τα κόκκινα φανάρια του Παρισιού. Τα άτομα που φωτογράφησε ο Strömholm ήταν γυναίκες που γεννήθηκαν σε ανδρικά σώματα. Εγκλωβίστηκαν μεταξύ της επιθυμίας αλλαγής φύλου και της άρνησης των αρχών να το επιτρέψουν νόμιμα. Μπορούσαν να ντύνονταν ως γυναίκες, αλλά δεν μπορούσαν να εργάζονται ως γυναίκες, καθώς επισήμως η ταυτότητά τους έδειχνε ότι ήταν άντρες. Ο στόχος τους ήταν μια χειρουργική επέμβαση διόρθωσης φύλου στο Clinique du Parc στην Καζαμπλάνκα. Το 1959, ο Christer με την οικογένειά του, την Anna-Clara και τον νεογέννητο γιο τους Jakob, εγκαταστάθηκαν στη περιοχή της Place Blanche. Καθώς ήταν ανοιχτός στη διαφορετικότητα έπιασε φιλίες με τους τρανσέξουαλ που δούλευαν ως πόρνες και αρκετοί ζούσαν στο ίδιο μικρό ξενοδοχείο μ’ αυτόν. Ζήτησε την άδεια για να τους φωτογραφίσει. Οικοδομούσε πάντα μια σχέση εμπιστοσύνης με τα μοντέλα του, προκειμένου να δημιουργήσει τα πορτρέτα τους, παρόλα που αυτά φαίνονται αυθόρμητα και φυσικά. Δεν έβγαλε ποτέ φωτογραφίες χωρίς τη συναίνεση των εικονιζόμενων, και με τα χρόνια ανέπτυξε μια νυχτερινή τεχνική που βασίστηκε μόνο στο διαθέσιμο φως.
Οι φίλες της Place Blanche, Παρίσι 1960-1963
Ο Strömholm χρειάστηκε να περιμένει 20 χρόνια μέχρι να δει αυτά τα οικεία πορτρέτα συγκεντρωμένα σε ένα βιβλίο. Επισκέφτηκε πολλούς εκδότες, αλλά όλοι αρνιόντουσαν να τα δημοσιεύσουν. Το θέμα ήταν πολύ περίεργο, πολύ τολμηρό, πολύ «διεστραμμένο» για αυτούς. Οι φωτογραφίες δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά στη Σουηδία το 1983, από τον εκδότη Johan Ehrenberg, με τον τίτλο «Vannerna fran Place Blanche». Το βιβλίο, που αποτελεί έναν ζωντανό φόρο τιμής σε αυτά τα κορίτσια, τις «Οι φίλες της Place Blanche», εξαντλήθηκε πολύ γρήγορα, και έγινε καλτ και δυσεύρετο μέχρι την επανέκδοσή του, το 2012, με αφορμή την έκθεση αυτών των φωτογραφιών στο International Center of Photography (icp) της Νέας Υόρκης. Αντιγράφω τα λόγια του ίδιου του Strömholm από την εισαγωγή της πρώτης έκδοσης: «Αυτό είναι ένα βιβλίο για την ανασφάλεια. Μια περιγραφή των ανθρώπων που ζουν αποκομμένοι σε μια μεγάλη πόλη σαν το Παρίσι. Ανθρώπων που γνώρισαν την κόλαση του δρόμου. Είναι ένα βιβλίο για την αναζήτηση της ταυτότητας, για το δικαίωμα στη ζωή, για το δικαίωμα να διαθέτει κανείς το σώμα του, όπως αυτός θέλει. Αλλά είναι επίσης ένα βιβλίο για τη φιλία, μια μαρτυρία για τη ζωή που ζήσαμε στη γειτονιά της Place Blanche. Για τις αγορές της, για τις λεωφόρους της και για τα μικρά ξενοδοχεία στα οποία μέναμε. Αυτές είναι φωτογραφίες από πολύ παλιά. Όταν πρόεδρος της χώρας ήταν ο Ντε Γκωλ και η Γαλλία βρισκόταν σε πόλεμο με την Αλγερία. Αυτές είναι οι εικόνες των ανθρώπων με τους οποίους μοιράστηκα τη ζωή μου και τους οποίους πιστεύω ότι τους κατάλαβα. Αυτές είναι φωτογραφίες γυναικών που γεννήθηκαν άνδρες και τις αποκαλούν τρανσέξουαλ. Εγώ τις αποκαλώ “Οι φίλες μου από την Place Blanche”. Αυτή η φιλία γεννήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του εξήντα και κράτησε 22 χρόνια».
Nana & Christer, Place Blanche 1961
Το 1962, ο Christer Strömholm, μαζί με τον Tor-Ivan Odulf, ίδρυσαν την ακαδημία Fotoskolan στο Πανεπιστήμιο της Στοκχόλμης, από την οποία αποφοίτησαν περισσότεροι από 1.200 μαθητές στη διάρκεια των δέκα ετών που δίδαξε εκεί. Η διδασκαλία βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό στις μεθόδους του Steinert, κύριος στόχος της οποίας ήταν η ανάπτυξη της προσωπικής δημιουργικότητας των φωτογράφων. Πολλοί από τους μαθητές αντιμετώπισαν για πρώτη φορά τη φωτογραφία ως καλλιτεχνική έκφραση στα μαθήματα της Fotoskolan. Οι παρουσιάσεις του Christer και του Tor-Ivan ήταν μια πραγματική αποκάλυψη για αυτούς. Περιελάμβαναν τις ονειρικές και τρομακτικές πολλαπλές εκτυπώσεις του Heinz Hajek-Halke, τα δυναμικά πορτρέτα του August Sander, το οδοιπορικό του Robert Frank στις Η.Π.Α και τη προσωπική ματιά του πάνω στην μεταπολεμική αμερικανική κοινωνία, τις ευαίσθητες, ποιητικές εικόνες του Edouard Boubat, τους χορευτές στα πορνεία του Brassai, το σημαντικό, αλλά μονοσήμαντο (κατά τη γνώμη του Strömholm κι όχι μόνο) έργο του Henri Cartier-Bresson, τα πειράματα του Wols, τις γοητευτικές, αλλά ρηχές φωτογραφίες του Robert Doisneau και πάνω απ’ όλους τον Andre Kertesz. Ο Eugene Smith ξεχώριζε για την ηθική στάση του είτε φωτογράφιζε ένα φτωχικό χωριό στην Ισπανία, είτε τα κατορθώματα ενός αγροτικού γιατρού. Οι μόνοι Σουηδοί που παρουσιαζόντουσαν ήταν ο Tore Johnson και ο Georg Oddner. Όσοι από τους μαθητές εμπνεύστηκαν από τον κόσμο των φωτογραφιών του Christer ενθαρρύνθηκαν επίσης κι από τον τρόπο ζωής του - το ένα τροφοδότησε το άλλο. Οι μαθητές του άρχισαν να φαντάζονται τους εαυτούς τους ως φωτογράφους χωρίς τους περιορισμούς των τυπικών ωραρίων, αρνούμενοι να υποκύψουν στην επιπολαιότητα και την εμπορευματοποίηση, εργαζόμενοι ως καλλιτέχνες. Πιθανόν για όλη τους τη ζωή
Paris 1949 – Tokyo 1963
Ο Christer δίδασκε επίσης μέσω του τρόπου της ζωής του. Έλεγε: «Τολμήστε να ανταποκριθείτε σε μια πρόκληση, να αναγνωρίσετε τη κατάλληλη στιγμή, να αποδεχτείτε την λαχτάρα που έχουμε όλοι μας. Διαφορετικά, δεν θα λειτουργήσουν οι σχέσεις και δεν θα είναι δυνατή η δημιουργία εικόνων. Το ζητούμενο όταν φωτογραφίζουμε ένα παιδί είναι να απεικονίζουμε όχι μόνο αυτό το συγκεκριμένο παιδί, αλλά και όλα τα άλλα παιδιά - το παιδί μέσα μας». Οι φωτογραφίες με παιδιά είναι ένα από τα σημαντικά θέματα του Strömholm. Συνήθως όμως καταδεικνύουν σκληρές καταστάσεις, χωρίς καμιά τρυφερότητα ή παιδική γλυκύτητα. Ένα κοριτσάκι κοιτάζει περίλυπο έξω από το καγκελόφραχτο παράθυρό, ένα άλλο αγοράκι ασφυκτιά μέσα σε ένα ξύλινο κιβώτιο που εκτελεί χρέη παιδικού πάρκου, κι όταν παίζουν τα δείχνει να δυσφορούν πίσω από μια κάσκα του μπέιζμπολ ή μια απόκοσμη αποκριάτικη μάσκα. Ακόμη και τα παιγνίδια τους είναι κατακερματισμένα - ακέφαλες κούκλες, ακρωτηριασμένοι κορμοί, ατάκτως ειρημένοι σε ένα ψάθινο καλάθι. Ένα από τα πιο εμβληματικά έργα του Christer είναι η φωτογραφία του τυφλού κοριτσιού στη Χιροσίμα. Χαρακτηριστική είναι επίσης μια άλλη φωτογραφία του από την Ινδία, στην οποία απεικονίζεται ένα φαινομενικά ζωντανό αγόρι κάτω από έναν σωρό κλαδιών. Μόνο ένας γνώστης των Ινδουιστικών εξόδιων τελετών μπορεί να καταλάβει ότι το αγόρι είναι νεκρό και προετοιμάζεται για τη τελετή της καύσης του σώματός του. Όμως, όλες αυτές οι φωτογραφίες όταν παρουσιάστηκαν το 1967, στο πρώτο βιβλίο του Strömholm, «Poste Restante», δεν είχαν καμία λεζάντα που να δείχνει το μέρος που τραβήχτηκαν ή το γεγονός που παρουσίαζαν, όπως και οι υπόλοιπες άλλωστε που περιλαμβανόντουσαν στην έκδοση. Ο Christer δεν επιθυμούσε να δίνει στοιχεία, ούτε ερμηνευτικά εργαλεία του περιεχομένου των φωτογραφιών του. Δεν ήθελε να είναι φωτογράφος ντοκουμέντων, που δείχνει με τις φωτογραφίες του τις επιπτώσεις της ατομικής βόμβας στην Ιαπωνία ή την παράδοση των νεκρικών αποτεφρώσεων στην Ινδία. Δεν τον ενδιέφερε να καταγράψει τη πραγματικότητα δημοσιογραφικά. Χρησιμοποιούσε μεν τις ίδιες κάμερες με τους φωτορεπόρτερ, αλλά ο σκοπός του ήταν να παράγει Τέχνη, φωτογραφική Τέχνη.
Hotel Central, Paris 1951 - Hiroshima, 1962 – India, 1964
Ο Christer αντανακλούσε ενέργεια. Απέδειξε επίσης, με τη στάση και το έργο του, ότι δεν χρειάζεται να είσαι γίγαντας της διανόησης για να δημιουργήσεις ενδιαφέρον έργο τέχνης. Η πορεία για την διαμόρφωση μιας καλλιτεχνικής προσωπικότητας δεν εξαρτάται από τις σπουδές τέχνης, αλλά από την καλλιέργεια του εαυτού σου. Ο ίδιος αν και είχε γνωρίσει τον Jean-Paul Sartre προσωπικά, δεν είχε μελετήσει το έργο του, προτιμώντας λευκώματα τέχνης, πολεμική λογοτεχνία, ιστορίες για καουμπόηδες και βιβλία για τον Βουδισμό. Ο Christer έγινε μέντορας για όσους από τους μαθητές του επέδειξαν πάθος για τη φωτογραφία. Τους υποστήριξε και επένδυσε στο ταλέντο τους. Ήταν πάντα προσιτός, ποτέ επικριτικός, ήταν πάντα ευγενικός, τους ενθάρρυνε να συνεχίσουν χωρίς να τους απογοητεύει ποτέ. Τους καθοδηγούσε χωρίς μεγάλα λόγια και χωρίς απολύτως κανένα κανόνα. Με την αποδοχή και την ανοχή. Τους βοήθησε να εγκαταλείψουν τις ζώνες άνεσής τους, να βγουν στον κόσμο και να εκμεταλλευτούν τις ευκαιρίες. Ήταν εκεί κάθε φορά που του χτυπούσαν τη πόρτα είτε γιατί έφταναν σε κάποιο καλλιτεχνικό αδιέξοδο, είτε γιατί τους εγκατέλειπε κάποιος εραστής ή ερωμένη, είτε απλά για να πιουν μαζί ένα μπουκάλι κρασί. Ο Christer δεν ήταν πολυλογάς, αλλά έκανε τους άλλους να μιλήσουν για την τέχνη. Εάν δεν είχε κάτι σημαντικό να πει προτιμούσε να μένει σιωπηλός. Ήταν όμως ένα στέρεο σκαλοπάτι, μια ζωντανή απόδειξη ενός κόσμου έξω από τη Σουηδία, όπου τα πράγματα ήταν διαφορετικά.
Polaroid 1977-1978
Με τη πάροδο του χρόνου η Fotoskolan αναπτύχθηκε και έγινε γνωστή και πέρα από τη Σουηδία. Δεχόντουσαν αιτήσεις μαθητείας κι από άλλες χώρες. Οι άνθρωποι άρχισαν να μιλούν για τη σουηδική φωτογραφία, όπως μιλούσαν και για τον σουηδικό κινηματογράφο. Η Fotoskolan, όπως εκπροσωπείτο από τον Christer Strömholm και τις φωτογραφίες του, ήταν σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνη για αυτό που σύντομα θα αποκαλείτο Σουηδική Σχολή. Το ύφος της ήταν ιδιαίτερα προσωπικό, εξαιρετικά ρεαλιστικό, συχνά ακαλαίσθητο ή και αποκρουστικό, όπως άλλωστε και η ίδια η ζωή, κάτι που εν τέλει άρεσε σε πολλούς. Όμως, οι γραφειοκράτες και η ανάγκη τους να είναι όλα υπό έλεγχο – τακτικά ωράρια, αναφορές, απουσιολόγια, βαθμολογίες, εξετάσεις - καθώς και οι επεμβάσεις και οι περιορισμοί στις μεθόδους διδασκαλίας άρχισαν να φθείρουν το οικοδόμημα της Fotoskolan και να κουράζουν τον ατίθασο Strömholm. Μετά από δέκα χρόνια ως διευθυντής, ο Christer τα παράτησε και επέστρεψε στη Γαλλία. Δύο χρόνια αργότερα, το 1974, η έλλειψη κεφαλαίων οδήγησε στη μείωση του μεγέθους και της αίγλης της σχολής και τελικά στο κλείσιμο της. Βέβαια ο σπόρος του και οι θεωρίες του για μια υποκειμενική φωτογραφία έχουν επιζήσει μέχρι και σήμερα στη φωτογραφική εκπαίδευση της Σουηδίας. Αυτό γίνεται προφανές όταν μελετάμε το έργο των πρώην μαθητών του ή εκείνων που έχουν εμπνευστεί από αυτόν, όπως για παράδειγμα, οι Anders Petersen, Tuija Lindström, Bjorn Dawidson και ο Jh Engstrom. Αυτοί οι φωτογράφοι συνέχισαν να διδάσκουν με τη σειρά τους, τις επόμενες γενιές Σουηδών και Σκανδιναβών εν γένει φωτογράφων.
The Gorilla, New York 1965 - Pigalle, Paris 1954
Μετά την έξοδο του από τη Fotoskolan ακολούθησε μια περίοδος σιωπής. Χορτάτος από την αναταραχή της σχολής, τις συναναστροφές με νέους ανθρώπους, συζητήσεις, φωτογραφίες και διδασκαλία, ο Christer αποσύρθηκε στο Fox-Amphoux. Από το 1969 συζούσε με μια νέα σύντροφο, την καλλιτέχνη Angelica Julner, η οποία ασχολείτο κυρίως με κολάζ. Επηρεασμένος από τη τεχνική της συντρόφου του, ξεκίνησε κι εκείνος μια σειρά συνθέσεων χρησιμοποιώντας μια Polaroid μεγάλου φορμά δίνοντας έτσι μια νέα πνοή στο βαλτωμένο έργο του. To 1978 χώρισε με την Angelica και γνώρισε την ηθοποιό Ingalill Rydberg, με την οποία έζησε μέχρι το θάνατό του, πρώτα ως σύντροφός της για εννέα χρόνια και έπειτα ως γείτονας και στενός φίλος. Την ίδια χρονιά επιστρέφει στη Σουηδία για να διοργανώσει μια έκθεση των φωτογραφιών του στη Camera Obscura, μια γκαλερί που μόλις είχε ανοίξει στη παλιά πόλη της Στοκχόλμης. Η έκθεση με τίτλο «Privata bilder» (Ιδιωτικές εικόνες) ανέδειξε τους προβληματισμούς και τις βαθύτερες ανησυχίες του Strömholm.
Τον περιορισμό: Το χέρι του σχεδόν ανθρωπόμορφου γορίλα, που κρατά σφικτά τα κάγκελα του κλουβιού του ή το σφιχτά δεμένο με σχοινί κεφάλι του φιδιού, ώστε να καταστεί ακίνδυνο και να επιδεικνύεται στα πανηγύρια, είναι μια μομφή κατά της ανθρωπότητας που εκμεταλλεύεται τα ζώα, που μας στοιχειώνει.
Τη σεξουαλικότητα: Ένα φιλί που μοιάζει να συγκεντρώνει τα ημιτελή μισά των δύο προσώπων που αλληλοσυνδέονται για μια στιγμή. Ένα παθιασμένο φιλί που ακτινοβολεί έναν ωμό, σχεδόν προκλητικό ερωτισμό. Η δύναμή της φωτογραφίας εν μέρει οφείλεται στην εξωφρενικά κοντινή λήψη, που δύσκολά μπορεί να συσχετιστεί με την πραγματική ζωή. Τραβηγμένη ελαφρώς από ψηλά, τα κεκλιμένα πρόσωπα συγκολλούνται μεταξύ τους. Κάθε πόρος και ατέλεια του δέρματος είναι ορατά, το πρόσωπο στην κορυφή έχει ελαφρώς πιο σκούρο δέρμα από το άλλο. Υπάρχει έντονη λαχτάρα, αλλά και απελπισία σε αυτό το φιλί: τα στόματα ενώνονται μεταξύ τους σαν να πρόκειται να είναι αυτό το τελευταίο τους φιλί. Είναι αδύνατο να γνωρίζουμε με βεβαιότητα αν πρόκειται για δύο άνδρες ή έναν άνδρα και μια γυναίκα που φιλιούνται. Θα μπορούσαν να είναι αποδεκτές και οι δυο εκδοχές. Σεξουαλικά φορτισμένη, η φωτογραφία μοιάζει με τη πρώτη ματιά ενός παιδιού για το τι συμβαίνει πίσω από κλειστές πόρτες.
Τον θάνατο: Η εμβληματική, αν και σχεδόν αποκρουστική, φωτογραφία, του νεκρού σκύλου στη Tarragona. Με την απουσία του κάτω μέρους του σώματος, τη λευκότητα των δοντιών που σχηματίζουν κάτι ανάμεσα σε μορφασμό και χαμόγελο, την σχεδόν ζωντανή παρένθεση της ουράς, ο Strömholm φαίνεται να έχει συλλάβει τη στιγμή που ο σκύλος περνά στον κόσμο των νεκρών.
Tarragona 1958 – Kiss, Paris 1962 – John the Baptist, Spain 1962
Στην αρχή της δεκαετίας του ’80 διαγνώστηκε με καρκίνο του νεφρού κι είχε επίσης ένα σοβαρό εγκεφαλικό επεισόδιο, αλλά πεισματάρης καθώς ήταν κατάφερε να ανακάμψει και να ξαναρχίσει τη δουλειά. Στην συνέχεια ήρθε η αναγνώριση. Αρχικά ήταν το ελβετικό περιοδικό Camera που αφιέρωσε ένα ολόκληρο τεύχος στις φωτογραφίες του. Στη συνέχεια, το 1981, του απονεμηθεί το Χρυσό Μετάλλιο στο Φεστιβάλ φωτογραφίας Les Rencontres d'Arles στη Γαλλία. Το 1983 κατάφερε επιτέλους να εκδώσει το βιβλίο του «Οι φίλες της Place Blanche». Αν και δεν ήταν στις προθέσεις του Christer, η κυκλοφορία του βιβλίου συνέπεσε με την έξαρση της συζήτησης για τον αυτοπροσδιορισμό του φύλου στη Σουηδία. Έτσι η αφίσα για τη προώθηση του βιβλίου, με τη Nana να πίνει το καφέ της και να κοιτάζει τον θεατή υπαινικτικά, αναρτήθηκε σε πολλές βιτρίνες –όχι απαραίτητα μόνο σε βιβλιοπωλεία– βοηθώντας έτσι να ανοίξουν οι ντουλάπες με τους κρυμμένους σκελετούς και το θέμα των τρανσέξουαλ να βρεθεί στο προσκήνιο και στις συζητήσεις γύρω από το καθημερινό τραπέζι της κουζίνας.
Το 1986, του ζήτησαν από το Μουσείο Φωτογραφίας (Fotografiska Museet) να εκθέσουν φωτογραφίες του. Ο Strömholm αρνήθηκε. Θεωρούσε ότι δεν ήταν ένας απλός φωτογράφος που τραβούσε φωτογραφίες, επομένως τίποτα δεν τον συνέδεε με ένα μουσείο φωτογραφίας. Πίστευε ότι ήταν ένας καλλιτέχνης που δούλευε έχοντας ως μέσο τη φωτογραφία. Έτσι απευθύνθηκε στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης (Moderna Museet) της Στοκχόλμης, το οποίο αποδέχθηκε την πρόταση του για μια μεγάλη αναδρομική έκθεση του έργου του, με τίτλο «9 sekunder av mitt liv» (9 δευτερόλεπτα από τη ζωή μου). Το προσωπικό που επιμελήθηκε την έκθεση προήλθε από το Fotografiska Museet, αλλά δεν υπήρχε καμία αναφορά για αυτό στα κείμενα της έκθεσης ή στα έντυπα. Καθώς πλησιάζε η μέρα των εγκαινίων, ο Christer συγκέντρωνε κάθε πρωί μια ομάδα βοηθών στο εργαστήριό του. Δεν έκανε ποτέ ο ίδιος τις εκτυπώσεις. Εν μέρει επειδή είχε συνειδητοποιήσει ότι οι άλλοι ήταν καλύτεροι απ’ αυτόν, και εν μέρει επειδή είχε καταλάβει ότι ένας εξειδικευμένος τεχνίτης εκτυπώσεων θα μπορούσε να προσθέσει ένα στοιχείο επιπλέον που θα έκανε τη φωτογραφία πιο ενδιαφέρουσα. Μπορεί η γκαλερί Camera Obscura να προέβαλε τον Christer ως σημαντικό φωτογράφο και με το «Vannerna fran Place Blanche» να κέρδισε την αποδοχή μεταξύ των αναγνωστών ριζοσπαστικών περιοδικών της χώρας, αλλά η έκθεση στο Moderna Museet ήταν το τελευταίο βήμα προς την αναγνώριση από το ευρύ κοινό. Ήταν ήδη εξήντα πέντε ετών και δεν είχε ακόμη συνέλθει τελείως από το εγκεφαλικό, οπότε η νύχτα των εγκαινίων τον βρήκε να γέρνει αποκαμωμένος, αλλά ευτυχισμένος σε μια καρέκλα. Θεωρείτο πλέον ο μεγαλύτερος φωτογράφος της Σουηδίας.
Cuenca, Ισπανία 1963 – Nana, Paris 1959 – Los Angeles 1963
Μετά την έκθεση οι πόρτες άνοιξαν διεθνώς για το Christer. Τη δεκαετία του '90 και στη νέα χιλιετία οι φωτογραφίες του βρίσκονται κρεμασμένες σε γκαλερί και μουσεία σε όλο τον κόσμο. Το 1987 το επίσημο κράτος της Σουηδίας του χορήγησε τιμητική σύνταξη και δέκα χρόνια αργότερα του απένειμε τον επίτιμο τίτλο του καθηγητή για την εξαιρετική συμβολή του στον πολιτισμό. Την ίδια χρονιά εξέδωσε το βιβλίο Kloka ord (Σοφά λόγια), μια συλλογή αφορισμών και σημειώσεων. Το 1996, ο Joakim Strömholm έκανε μια ταινία για τον πατέρα του με τίτλο: «Blunda och se» (Κλείστε τα μάτια σας και δείτε). Το απόφθεγμα αυτό ήταν σημαντικό για την τέχνη του Christer και προήλθε από τη Δρέσδη, την εποχή της μαθητείας του στη Τέχνη, πλάι στον Waldemar Winkler. «Halte die Augen geschlossen, wenn du mehr sehen willst», προέτρεπε ο Winkler τους μαθητές του. «Κρατήστε τα μάτια σας κλειστά αν θέλετε να δείτε περισσότερα».
Στις 7 Μαρτίου 1998, ο Christer Strömholm έλαβε το Βραβείο Hasselblad από το χέρι της Αυτού Βασιλικής Υψηλότητας Πριγκίπισσας Lilian. Στην απονομή αναφέρθηκε ότι: «Οι φωτογραφίες του Stromholm έχουν συμβάλει σημαντικά στην προώθηση της φωτογραφίας ως κυρίαρχης μορφής τέχνης στην Ευρώπη. Ως θρυλικός δάσκαλος φωτογραφίας, έχει επίσης επηρεάσει πολλές γενιές Σκανδιναβών φωτογράφων». Ο εβδομηντάχρονος έφηβος Christer είχε φτάσει στην ακμή της καριέρας του. Σε μια φωτογραφία από την τελετή απονομής, ο Strömholm, με επίσημο σμόκιν και παπιγιόν, στέκεται δίπλα στην πριγκίπισσα. Κοιτάζοντας κατευθείαν την κάμερα, βγάζει τη γλώσσα του στον φωτογράφο. Αυτή η αθώα σκανταλιά του μπορεί ασυνείδητα (ή και συνειδητά) να στόχευε όσους αμφέβαλλαν για τα προσόντα του για το βραβείο. Ή μπορεί ο μορφασμός να απευθυνόταν στον γιο του, Joakim, που τραβούσε τη φωτογραφία ή απλώς να ήταν ο Christer που υποδυόταν τον Christer.
Στις 11 Ιανουαρίου 2002, σε ηλικία ογδόντα τριών ετών, ο Christer Strömholm πέθανε. Λίγες μέρες πριν, είχε διαβάσει ένα άρθρο για τον εαυτό του στη Le Monde, την εφημερίδα στην οποία είχε ξεκινήσει τη καριέρα του ως φωτογράφος, με τον τίτλο LE GRAND SUEDOIS, ο μεγάλος Σουηδός. Το σχόλιο του Christer ήταν: «Τώρα μπορώ να πεθάνω ευτυχισμένος».
Christer Strömholm
Βιβλιογραφία:
Christer Strömholm: «Poste Restante», 1967
Christer Strömholm: «Vannerna fran Place Blanche», 1983
Christer Strömholm: «Post Scriptum», 2012
Moderna Museet: «Arbus, Model, Strömholm», 2005