Η Martine Franck εξοικειώθηκε από πολύ μικρή ηλικία με τις συνεχείς μετακινήσεις και την επαφή με πολλούς λαούς και πολιτισμούς -συνθήκες συνυφασμένες με τη καθημερινότητα ενός φωτο-δημοσιογράφου- και ίσως να ήταν και αυτός ένας από τους βασικούς λόγους που την οδήγησαν στην επιλογή ενός δύσκολου και απαιτητικού επαγγέλματος, όχι και τόσο συνηθισμένου για γυναίκες της δικής της κοινωνικής τάξης στην εποχή της.
Γεννήθηκε στην Αμβέρσα, το 1938, από τον Βέλγο τραπεζίτη Louis Franck και τη Βρετανίδα σύζυγό του, Evelyn. Αμέσως μετά τη γέννησή της, η οικογένεια της μετακόμισε στο Λονδίνο, αλλά ένα χρόνο αργότερα, καθώς ξέσπασε ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, ο πατέρας της εντάχθηκε στον Βρετανικό στρατό και η υπόλοιπη οικογένεια εγκαταστάθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες, περνώντας το διάστημα του πολέμου στο Long Island και στην Arizona. Μετά το πόλεμο η οικογένεια επέστρεψε στην Αγγλία και η Martine φοίτησε στο Heathfield School, ένα οικοτροφείο αποκλειστικά για κορίτσια κοντά στο Ascot. Η μητέρα της, της έστελνε καθημερινά μια καρτ ποστάλ με έργα ζωγραφικής, ενώ ο πατέρας της, ο οποίος ήταν ερασιτέχνης συλλέκτης έργων τέχνης, συχνά συνόδευε και ξεναγούσε τη κόρη του σε γκαλερί και μουσεία. Έτσι ήταν μάλλον αναμενόμενο το γεγονός ότι η Martine ξεκίνησε να σπουδάζει ιστορία της τέχνης από την ηλικία των 14 ετών. Συνέχισε τις σπουδές της στο Πανεπιστήμιο Complutense της Μαδρίτης και στην Σχολή του Λούβρου στο Παρίσι. Όταν όμως ολοκλήρωσε τη διατριβή της για τον Γάλλο γλύπτη Henri Gaudier Brzeska και την επίδραση του κυβισμού στη γλυπτική, συνειδητοποίησε ότι δεν είχε ιδιαίτερο ταλέντο στο γράψιμο και στράφηκε στη φωτογραφία.
Η διαδρομή της Martine Franck προς τη φωτογραφία ήταν πολύ προσωπική. Ταξιδεύοντας στην Ασία το 1963, κατά το πρώτο της μεγάλο ταξίδι στο εξωτερικό, άρχισε να εξερευνά με μια δανεική από την ξαδέρφη της Leica, τις δυνατότητες της γλώσσας της φωτογραφίας προκειμένου να βγει έξω και να έρθει σε επαφή με άγνωστους ανθρώπους και πολιτισμούς με σκοπό να τους γνωρίσει καλύτερα. Επιστρέφοντας στη Γαλλία το 1964 και έχοντας πλέον μια δική της φωτογραφική μηχανή, η Franck εργάστηκε ως βοηθός των φωτογράφων Eliot Elisofon και Gjon Mili για το περιοδικό Time-Life. Μέχρι το 1969 ήταν μια πολυάσχολη ανεξάρτητη φωτογράφος για περιοδικά όπως το Vogue, το Life, το Sports Illustrated και παράλληλα ήταν η επίσημη φωτογράφος του περίφημου Theatre du Soleil, μια θέση που κράτησε για 48 χρόνια! Από το 1970 έως το 1971 εργάστηκε στο Παρίσι στο φωτογραφικό πρακτορείο Vu, ενώ το 1972 ίδρυσε το πρακτορείο Viva.
Το 1966 γνώρισε τον Henri Cartier-Bresson. «Martine, θέλω να έρθω να δω τα contact sheets σου», αυτή ήταν η καθόλου πρωτότυπη ατάκα που της είπε ο Bresson όταν την πρωτογνώρισε στο Παρίσι, καθώς εκείνη φωτογράφιζε για το Paris Fashion Show. Ήταν 30 χρόνια μεγαλύτερος της, αλλά η διαφορά ηλικίας δεν στάθηκε εμπόδιο στη μακροημέρευση της σχέσης και του γάμου τους. Παντρεύτηκαν το 1970, απέκτησαν μαζί μια κόρη, την Melanie και ήταν μαζί μέχρι το θάνατο του Bresson το 2004. Η σχέση τους προφανώς και βοήθησε την επαγγελματική εξέλιξη της Franck, αλλά η ίδια απεχθανόταν να προβάλλεται μόνο μέσω του Bresson. Συνειδητή φεμινίστρια, ένιωθε άβολα να βρίσκεται στη σκιά του διάσημου συζύγου της και ήθελε να την αναγνωρίσουν για τη δουλειά της. Αξιομνημόνευτη είναι η αντίδρασή της όταν είδε τις προσκλήσεις που είχε τυπώσει το ICA (Ινστιτούτο Σύγχρονων Τεχνών) του Λονδίνου το 1970, όταν σχεδίαζε να διοργανώσει την πρώτη ατομική έκθεση της. Οι καλόγουστες και περιεκτικές προσκλήσεις ανακοίνωναν την επερχόμενη έκθεση της ταλαντούχας φωτογράφου Martine Franck και καλούσαν τον κόσμο να τιμήσει την καλλιτέχνιδα με την παρουσία του. Στις προσκλήσεις όμως προβαλλόταν, ως ατραξιόν και μια επιπλέον πληροφορία που έκανε την συνήθως συνεσταλμένη, ευγενική και μειλίχια Martine να βγει από τα ρούχα της. Ο Henri Cartier-Bresson, ένας από τους μεγαλύτερους φωτογράφους του 20ου αιώνα επρόκειτο να παραστεί στα εγκαίνια. Η είδηση ήταν τυπωμένη με ανάγλυφα γράμματα για να μην διαφύγει της προσοχής των ενδιαφερομένων. Εντυπωσιακό ντεμπούτο για μια σχετικά άγνωστη και νέα φωτογράφο. Η Martine Franck όχι μόνο δεν αισθάνθηκε κολακευμένη, αλλά ένιωσε τη συνήθη ηρεμία της να πηγαίνει περίπατο. Με μιας ακύρωσε την έκθεσή της. Αφού ο κόσμος θα ερχόταν για το σύζυγό της και όχι για τη δική της δουλειά καλύτερα να μην ερχόταν καθόλου.
De temps en temps
Πέρασαν δέκα χρόνια από τότε που ακύρωσε την έκθεση στο ICA, μέχρι το 1980, προκειμένου να ενταχθεί η Franck στο Magnum, το πρακτορείο που ίδρυσε ο σύζυγός της και ήταν μία από τις λίγες γυναίκες που έγιναν αποδεκτές στο πρακτορείο. Τα επόμενα σχεδόν τριάντα χρόνια, συνέχισε να συγκεντρώνει ένα εκτεταμένο φωτογραφικό έργο αφιερωμένο στον άνθρωπο και στα κοινωνικά προβλήματα σε όλο τον κόσμο, που κυμαίνονταν από μεμονωμένα πορτρέτα καλλιτεχνών ή και απλών, καθημερινών ανθρώπων, έως ανθρωπιστικά ρεπορτάζ για συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες, όπως οι τρόφιμοι των γηροκομείων (De temps en temps – Από ώρα σε ώρα, 1988) ή το εκπαιδευτικό σύστημα των Θιβετιανών μοναχών Τουλκού (Tibetan Tulkus, Ιmages of continuity, 2000). Έχει επίσης συνεργαστεί στενά με ανθρωπιστικές οργανώσεις όπως τους "Γιατρούς χωρίς Σύνορα" και τους "Μικρούς Αδελφούς των Φτωχών". Αν και η Franck εξερεύνησε κόσμους τόσο διαφορετικούς μεταξύ τους, εντούτοις με την ευαισθησία της και τη βαθιά της ζέση για ζωή, ήταν πάντα έτοιμη να υποδεχτεί το απροσδόκητο με ανοιχτό, υποκειμενικό μυαλό. Σύμφωνα με τα λόγια του φίλου της φωτογράφου Robert Doisneau: «η Martine Franck εξασκούσε την τέχνη της φωτογραφίας με την αγάπη της». Αυτή η «φιλική ματιά» (regard amical), όπως την αποκαλούσε ο Doisneau ενέπνευσε εμπιστοσύνη, καθώς στράφηκε με σεβασμό προς εκείνους που ζούσαν στις παρυφές της κοινωνίας -ηλικιωμένους, φτωχούς, κοινωνικά αποκλεισμένους- τους οποίους αποφάσισε να καταγράψει. Το έργο και η προσωπικότητα της Martine Franck μοιάζουν πολύ. Και τα δύο είναι εμποτισμένα με την ίδια ανθρωπιά, την ίδια απλότητα, και τον ίδιο σεβασμό για τους άλλους. Δυστυχώς, δεν βρίσκω τη κατάλληλη λέξη για να περιγράψω το ακριβώς αντίθετο της «χυδαιότητας». Η «διακριτικότητα» δεν είναι η σωστή λέξη και ούτε η «φινέτσα» αποδίδει τον τρόπο με τον οποίο συνδύασε τη νηφαλιότητα και την ευγένεια με τις οποίες φωτογράφισε τους ανθρώπους. Η Franck βρήκε τον αποκλεισμό απωθητικό: τον αποκλεισμό των γυναικών, των Θιβετιανών, των ηλικιωμένων, των προσφύγων ή της μικρής γαλατικής κοινότητας του άγονου Ιρλανδικού νησιού Tory. Η κυβέρνηση προσπάθησε να διώξει τους ανθρώπους της κοινότητας από το νησί και να τους στείλει να ζήσουν στην ενδοχώρα, αλλά αυτοί αντέδρασαν και διατήρησαν τον πολιτισμό τους εκεί. Η Franck είχε δεθεί πολύ μαζί τους, τους επισκεπτόταν επανειλημμένα και κατέγραψε τη ζωή τους. Έγινε ακτιβίστρια για να υποστηρίξει πολλές από τις δυστυχίες που φωτογράφισε, επιδεικνύοντας μεγάλο θάρρος για μια καλομαθημένη νεαρή γυναίκα που είχε διδαχθεί να μην ξεπερνά τα σύνορα. Η ίδια εξήγησε: «Η κάμερα είναι από μόνη της ένα σύνορο… και μπορείς να περάσεις στην άλλη πλευρά, μόνο αν ξεχάσεις στιγμιαία τον εαυτό σου».
Tibetan Tulkus, Ιmages of continuity
Από την πρώτη στιγμή, διαμόρφωσε μια μοναδική προσέγγιση στη φωτογραφία και παρέμεινε πιστή σε αυτήν σε όλη της την καριέρα. Όλη της η δουλειά είναι τραβηγμένη σε ασπρόμαυρο φιλμ. Η αμεσότητα της τεχνικής της, σε συνδυασμό με τη σαφήνεια και τη σχολαστικότητα της σύνθεσης του κάδρου της αποσκοπεί κάθε φορά στην ανάδειξη του θέματος. Η Martine Franck μας ενθαρρύνει να ρίξουμε άλλη μια ματιά στην υποτιθέμενη κοινοτοπία της καθημερινότητας. Δουλεύοντας ανεξάρτητα από τις εκάστοτε τάσεις της αισθητικής, δημιούργησε ένα σύνολο δουλειάς στο οποίο η φωτογραφική μηχανή ήταν πρώτα και κύρια ένα εργαλείο για να κατανοήσει κανείς τον κόσμο. Έχοντας επίγνωση της ιδιότητάς της ως «εξωτερικού παρατηρητή», συνέχισε να φωτογραφίζει με σκοπό να κατανοήσει την πολυπλοκότητά της ζωής γύρω της, διατηρώντας πάντα την ίδια προσέγγιση με σεβασμό στο εκάστοτε θέμα. «Αισθάνομαι ανήσυχη για το τι συμβαίνει στον κόσμο και συμμετέχω σε ό,τι με περιβάλλει. Δεν θέλω απλώς να «τεκμηριώνω», θέλω να μάθω γιατί ένα συγκεκριμένο πράγμα με ενοχλεί ή με ελκύει και πώς μια κατάσταση μπορεί να επηρεάσει το άτομο που εμπλέκεται σ’ αυτήν», δήλωσε η ίδια σε μια συνέντευξή της.
JACQUES-HENRI LARTIGUE, PAUL STRAND, BILL BRANDT
Η Franck είναι επίσης γνωστή για τα πορτρέτα προσωπικοτήτων που έχει φωτογραφίσει. Η ίδια αναφέρει ως επιρροές τα πορτρέτα της Βρετανίδας φωτογράφου Julia Margaret Cameron και το έργο των Αμερικανίδων Dorothea Lange και Margaret Bourke-White. Ο Ιρλανδός ποιητής Seamus Heany, ο Marc Chagall, ο γάλλος ζωγράφος Balthus, ο φιλόσοφος Michel Foucault κάθισαν, μεταξύ άλλων, υπομονετικά μπροστά στο φακό της και πάντα στο χώρο τους. «Τα πορτρέτα μου δεν γίνονται ποτέ στο στούντιο. Είτε πρόκειται για διάσημο καλλιτέχνη, είτε για κάποιον που ζει μέσα στη φτώχεια, πάντοτε προσπαθώ να τούς φωτογραφίζω στο σπίτι τους, επειδή ο τρόπος με τον οποίο ζουν και τα πράγματα με τα οποία περιβάλλουν τους εαυτούς τους, είναι πολύ δηλωτικά του ποιοι είναι». Όμως, εκτός από τους διάσημους, ήταν και οι μικρές, καθημερινές σκηνές, τα θραύσματα ζωής των ταπεινών και καταφρονημένων που χαρακτήρισαν το έργο της. Ευαίσθητη και ρομαντική, με μια γλυκιά ντροπαλοσύνη, η Martine είχε τον τρόπο της να επικοινωνεί με τον κόσμο, να αναδεικνύει τα θέματά της και να εκφράζει τα συναισθήματά της. Σε μια σειρά με τίτλο «Επαγγέλματα και Γυναίκες», η Franck συγκέντρωσε ορισμένες από τις φωτογραφίες της στις οποίες είχε τραβήξει γυναίκες που εργάζονταν σε παραδοσιακά αντρικές δουλειές: από ψαράδες και οδηγούς ατμομηχανών μέχρι ηλεκτρολόγους. Οι εργαζόμενες σε εργοστάσιο στο Βουκουρέστι χαμογελούν στην κάμερά της με λεκιασμένες φόρμες, ενώ η αρχιμηχανικός κοιτάζει με αποφασιστική ματιά, κάτω από το κράνος της σε μια φαρμακοβιομηχανία στη Τουλούζ. Το εύρος της δουλειάς της επιβεβαιώνει την αληθινή τέχνη της Franck και το γεγονός ότι δεν φοβόταν να συνομιλήσει με κανέναν. «Είναι σημαντικό για μένα να προσπαθήσω να πιάσω το άτομο όταν έχει χαθεί στις σκέψεις του και έχει ξεχάσει την παρουσία μου. Σπάνια ζητάω από κάποιον να μου ποζάρει καθώς προτιμώ να αποκαλύπτεται όπως αυτός θέλει. Για μένα, τα μάτια και τα χέρια είναι τα πιο σημαντικά και όταν είναι δυνατόν μου αρέσει να χρησιμοποιώ μόνο φυσικό φως».
Femmes by Martine Franck
Το 2003 η Franck και η κόρη της Melanie ίδρυσαν το Ίδρυμα Henri Cartier-Bresson για να προωθήσουν το έργο του Bresson και το 2004 ο Franck έγινε πρόεδρός του. Το 2005 της απενεμήθη ο τίτλος του Ιππότη της Γαλλικής Λεγεώνας της Τιμής. Η Franck συνέχισε να εργάζεται ακόμη και αφού διαγνώστηκε με καρκίνο των οστών το 2010. Τον Οκτώβριο του 2011 πρόλαβε να δει την, τελευταία εν ζωή, μεγάλη αναδρομική της έκθεση στο Maison Europeenne de la Photographie, στο Παρίσι. Περιελάμβανε 62 πορτρέτα καλλιτεχνών –ανάμεσά τους και πολλοί από τους φίλους της φωτογράφους- που τραβήχτηκαν από το 1965 έως το 2010. Η Martine Franck πέθανε στο Παρίσι το 2012 σε ηλικία 74 ετών
Η Martine, σύμφωνα με τη συγγραφέα Dominique Eddé, ήταν «μια ουμανίστρια που γνώριζε αυτά που δεν ήξερε και αγνοούσε πρόθυμα αυτά που ξέρει». Ποια είναι η ιδέα της για την ευτυχία; Κατά την άποψή μου, συμπυκνώνεται σε μια από τις πιο όμορφες φωτογραφίες της, αυτής των δύο μικρών κοριτσιών που κάνουν τις σκιές τους να χορεύουν καθώς πηδούν πιασμένα χέρι-χέρι πάνω από έναν τοίχο. Αυτά είναι κορίτσια που δεν ξέρουν ακόμη ότι υπάρχουν πράγματα που δεν μπορούν να πετύχουν. Η Franck φαίνεται να ρωτάει: «πότε θα τελειώσει αυτό το θάρρος – αυτή η χαρά; Πότε σταματούν τα χαμόγελα;»
Tory Island, Donegal, Ireland, 1995