Η ταχύτητα και το ένστικτο ήταν τα δύο κυρίαρχα στοιχεία της φωτογραφικής ιδιοφυίας του Henri Cartier-Bresson. Και δεν συνδύασε αυτά τα δύο στοιχεία πουθενά αλλού καλύτερα από ότι εκείνη την ημέρα του 1932, όταν σκόπευσε με την Leica του στον φράχτη πίσω από τον σιδηροδρομικό σταθμό του Saint-Lazare στο Παρίσι. Η τελική φωτογραφία είναι ένα αριστούργημα φόρμας και φωτός. Καθώς ένας άνθρωπος κάνει άλμα πάνω από το νερό, σαν να μιμείται τους χορευτές σε μια αφίσα στον τοίχο πίσω του, οι κυματισμοί στο νερόλακκο μιμούνται τις καμπύλες των μετάλλων μέσα στο νερό. Ο Cartier-Bresson, φωτογραφίζοντας με μια «γρήγορη» κάμερα 35 και χωρίς φλας, είδε όλα τα παραπάνω στοιχεία να συνδυάζονται για μια μοναδική στιγμή και πάτησε το κλείστρο της μηχανής. Η χρονική συγκυρία είναι το παν, και κανένας άλλος φωτογράφος δεν ήταν καλύτερος σε αυτό. Η φωτογραφία αυτή έμελλε να γίνει η πεμπτουσία της “αποφασιστικής στιγμής” του Cartier-Bresson,  ο λυρικός ορισμός του για την ικανότητα να αποθανατίσει μια φευγαλέα σκηνή στο φιλμ. Επρόκειτο για μία γρήγορη και ευέλικτη τεχνοτροπία με εμμονή στην λεπτομέρεια, που θα βοηθούσε σημαντικά στην χαρτογράφηση της πορείας της σύγχρονης φωτογραφίας.

Το μυστικό πίσω από τη φωτογραφία-ορόσημο του Henri Cartier-Bresson

Οι περισσότερες φωτογραφίες-ορόσημα κρύβουν μια ιστορία από πίσω. Κάποιες από αυτές έχουν μυστικά που έρχονται στο φως αρκετά χρόνια αφότου τραβήχτηκαν. Ο Marc Silber από το «Advancing Your Photography» συνεργάστηκε με τον Dotan Saguy για να παρουσιάσουν την ιστορία πίσω από μία από τις πιο εμβληματικές φωτογραφίες του 20ου αιώνα. Πρόκειται για τη φωτογραφία «Πίσω από το σταθμό Gare Saint Lazare» του Henri Cartier-Bresson, κι ο Dotan αποκαλύπτει το μυστικό που οι περισσότεροι από εμάς αγνοούμε.

Η λήψη της εν λόγω φωτογραφίας έγινε το 1932, στα πρώτα χρόνια της καριέρας του Cartier-Bresson. Έγινε ορόσημο με αποτέλεσμα το περιοδικό TIME την συμπεριέλαβε στις 100 φωτογραφίες με τη μεγαλύτερη επιρροή διαχρονικά. Αλλά όπως αποδείχτηκε, η φωτογραφία αυτή, που όλοι γνωρίζουμε, έγινε τυχαία. 

Ο Dotan προσπάθησε αρχικά να βρει τα contact sheets της φωτογραφίας. Όμως, ήταν όλα κατεστραμμένα, έτσι έψαξε πιο βαθιά. Βρήκε ότι το σημείο που τραβήχτηκε η φωτογραφία ήταν εργοτάξιο την εποχή που ο Cartier-Bresson έκανε τη λήψη. Χρησιμοποίησε μια Leica 1A, η οποία δεν είχε τηλέμετρο (rangefinder). Επομένως, μόνο να μαντέψει μπορούσε πόσο μακριά ήταν το θέμα του, ή να βασιστεί στο «zone focusing», αυτό που πιθανόν έκανε. Αυτό σημαίνει ότι το διάφραγμά του έπρεπε να είναι σχετικά «κλειστό», περίπου f/8.

Τα φιλμ την εποχή εκείνη ήταν πολύ «αργά» για τα σύγχρονα δεδομένα, με ISO 25 ή ISO 32. Επομένως, εάν ο Cartier-Bresson τράβηξε με f/8, το πιο πιθανό είναι να χρησιμοποίησε μια «αργή» ταχύτητα κλείστρου. Αυτός είναι ο λόγος που υπάρχει ένα ελαφρύ θόλωμα της κίνησης της φιγούρας. Ο Cartier-Bresson πρέπει να είχε πολύ σταθερό κράτημα στο χέρι, ή ίσως να χρησιμοποίησε το φράχτη για να σταθεροποιήσει τη μηχανή.

Σε μια συνέντευξη που έδωσε δύο χρόνια πριν τον θάνατο του, ο Cartier-Bresson εξήγησε ότι είχε σφηνώσει το φακό του ανάμεσα σε δύο σανίδες. Από τη στιγμή που η μηχανή ήταν σε κάθετη θέση, μία από τις σανίδες εμπόδιζε το σκόπευτρο. Με άλλα λόγια, δεν μπορούσε να δει τη σκηνή μέσα από το σκόπευτρο και περίμενε την κατάλληλη στιγμή για να «πιάσει» το θέμα. Μπορούσε να δει μόνο μέσα από το άνοιγμα του φράχτη, αλλά δεν μπορούσε να καδράρει. Στην πραγματικότητα, ο Cartier-Bresson είπε στην ίδια συνέντευξη ότι δεν γνώριζε ότι ο άνθρωπος έκανε το άλμα τη στιγμή που αυτός έκανε τη λήψη.

“Επομένως ήταν απλώς θέμα τύχης;”, τον ρώτησε ο δημοσιογράφος. “Πάντα είναι θέμα τύχης”, απάντησε ο Cartier-Bresson. Παρόλα αυτά, δεν θα ήταν εντελώς ούτε δίκαιο αλλά ούτε και αλήθεια να πούμε ότι ήταν καθαρή τύχη ή καθαρή ιδιοφυία από την άλλη. Μελετώντας το υπόλοιπο έργο του Cartier-Bresson, είναι φανερό ότι είναι εκπληκτικό, άρα δεν ήταν μόνο θέμα τύχης. Επιπρόσθετα, ήταν εξοικειωμένος και με τον εξοπλισμό και με τις τεχνικές σύνθεσης, οπότε είχε γνώση του τι έκανε όταν τραβούσε τις φωτογραφίες του.

Λατρεύω το έργο του Henri Cartier-Bresson. Θυμάμαι που είχα επισκεφτεί μια έκθεσή του στην Washington DC πριν δεκατρία χρόνια, και μπορώ ακόμα να ανακαλέσω τα συναισθήματα και τιε εντυπώσεις που μου προκάλεσε τότε. Γι’ αυτό και με ενθουσίασε η ιστορία μιας από τις πιο γνωστές φωτογραφίες. Όπως και ο Dotan, έτσι κι εγώ δεν θεωρώ ότι ήταν απλώς τύχη, σύμπτωση, ή ιδιοφυία: αλλά λίγο από όλα αυτά.

Ανάλυση της φωτογραφίας “Behind the Gare Saint-Lazare” 

Παρότι ο Cartier-Bresson δεν ξεχώριζε καμία φωτογραφία του, οι ιστορικοί θεωρούν το “Πίσω από το σταθμό Gare Saint-Lazare” σαν τη φωτογραφία-ορόσημό του. Το έγχρωμο φιλμ δεν υπήρχε την εποχή εκείνη και οι επαγγελματίες φωτογράφοι σπάνια χρησιμοποιούσαν τεχνητό φωτισμό στις λήψεις τους. Το φυσικό φως και το ασπρόμαυρο φιλμ προσθέτουν στοιχεία στη φωτογραφία, κάτι το οποίο δεν θα μπορούσαν να κάνουν το χρώμα και το τεχνητό φως.

Ο Cartier-Bresson παρατήρησε το όμορφο κάδρο που σχηματιζόταν από τα δυσδιάκριτα κτίρια στο βάθος και από το λάκκο με το νερό της βροχής στο μπροστινό μέρος. Όμως, χρειαζόταν ένα θέμα. Περίμενε και περίμενε για αρκετή ώρα μέχρις ότου ένας περαστικός πήγε να διασχίσει τον νερόλακκο πάνω σε μια σπασμένη και παρατημένη σκάλα. Ο Cartier-Bresson «έπιασε» τη στιγμή ακριβώς όταν ο άνθρωπος έκανε ένα άλμα από τη σκάλα πάλι μέσα στο νερό, προσθέτοντας ένα ακόμα επίπεδο αντίθεσης ανάμεσα στη βιασύνη του περαστικού και στην ηρεμία του νερού.

Παρατηρώντας προσεκτικά και σχολαστικά, η φωτογραφία δείχνει να περιέχει κάποια ειρωνικά στοιχεία διακωμώδησης και μίμησης. Πρώτα απ’ όλα, ο συνδυασμός της πεσμένης στο έδαφος σκάλας και της αφίσας στον τοίχο με τη λεζάντα “Railowski” παρωδεί τον ίδιο τον σιδηροδρομικό σταθμό. Πέραν τούτου, μια σκοτεινή φιγούρα στο βάθος, αντικατοπτρίζει τον ίδιο τον Cartier-Bresson και την καπάτσα τεχνική του στη λήψη φωτογραφιών.

Όπως πολύ συχνά έκανε, ο Cartier-Bresson δίνει μεγάλη έμφαση στη συμμετρία της φωτογραφίας. Ως λάτρης της ζωγραφικής, ο Cartier-Bresson βάζει στο κάδρο κάθε στοιχείο της φωτογραφίας έτσι ώστε ο θεατής να ακολουθήσει ένα κατευθυντήριο μονοπάτι που τον αναγκάζει να δει τα πάντα. Στην αρχή, ο θεατής βλέπει το θέμα, τον άνθρωπο που κάνει το άλμα από τη σκάλα. Αυτό αναγκάζει τον θεατή να παρατηρήσει τη σκάλα και τους επακόλουθους κυματισμούς. Οι κυματισμοί οδηγούν το μάτι στο σωρό από συντρίμμια στο κάτω μέρος και στο σωρό από πέτρες στο πάνω μέρος, οι οποίοι δείχνουν προς την αφίσα “Railowski” και τον άνθρωπο που διακρίνεται στο φράχτη. Ο φράχτης, στη συνέχεια, δείχνει προς τον πύργο του ρολογιού και στο παρακείμενο κτίριο και τον γκρι ουρανό.

Ο Cartier-Bresson έλαβε υπόψη του όλα αυτά τα στοιχεία της φωτογραφίας προτού κάνει οποιαδήποτε λήψη. Εάν κάτι δεν ικανοποιούσε τα κριτήριά του, απλά κατέστρεφε την φωτογραφία. Οι μελετητές δεν τον ονόμασαν χωρίς λόγο “ο νονός της φωτογραφίας δρόμου”. Ήταν ο κυρίαρχος στο είδος του.