Με μεγάλη χαρά και συγκίνηση συνομιλήσαμε με τη φωτογράφο Ρενέ Ρεβάχ σχετικά με την έκθεση "Tehom", που εγκαινιάζεται σήμερα Τετάρτη 14 Φεβρουαρίου στις 20.00 στο Μουσείο Μπενάκη. Ευχαριστούμε τη Ρενέ Ρεβάχ για τον διάλογο που είχαμε και της ευχόμαστε η έκθεση να έχει την πορεία που της αξίζει!
Από το διαγενεακό στο ιστορικό τραύμα. Μια προσωπική σου μαρτυρία ξεδιπλώνεται σαν κουβάρι καταδεικνύοντας πως το προσωπικό βίωμα δεν είναι και τόσο προσωπικό, είναι συλλογικό, ειδικά όταν έχει να κάνει με τα πιο αποτρόπαια ιστορικά γεγονότα που έζησε ο άνθρωπος πάνω στη γη. Μέσα από το δικό σου βίωμα, πόσες άλλες παρεμφερείς ιστορίες ανακάλυψες; Και αν όντως αυτό συνέβη, ήταν κάπως ανακουφιστικό αυτό; Το να διαπιστώνεις ότι μεγάλος πληθυσμός εκείνης της χρονικής περιόδου βίωσε τη χειρότερη εκδοχή βίας, αυτή που ασκεί ο άνθρωπος πάνω στον άνθρωπο;
Η σημαντικότερη ιστορία που πυροδότησε την υλοποίση του «Tehom» είναι αυτή της Εύα Μόουζες Κορ. Τα δεινά της ήταν ασύλληπτα και βιώθηκαν σε μια τρυφερή ηλικία, καθιστώντας το ψυχικό τραύμα ιδιαίτερα δύσκολο και δυσεπίλυτο. Η Κορ, όντας στο στρατόπεδο, έβαλε σκοπό της ζωής της να επιζήσει και να σώσει τη δίδυμη αδερφή της. Μετά το τέλος του πολέμου, τα δυο κορίτσια έμειναν μόνα στη ζωή. Η αδερφή της Μίριαμ έφυγε από τη ζωή το 1993, αλλά η Κορ, προσπαθώντας να τη σώσει, έψαξε ν’ ανακαλύψει την ουσία που διέχεαν στο κορμί τους οι γιατροί του στρατοπέδου και ταυτόχρονα ήρθε σε επαφή με άλλα δίδυμα πειραματόζωα του Μέγκελε, με σκοπό να μοιραστεί τις κοινές εμπειρίες. Το 1993 ήταν προσκεκλημένη σε μια διάλεξη στη Βοστόνη και οι διοργανωτές τής ζήτησαν να φέρει έναν ναζί γιατρό. Τότε, ήρθε σε επαφή με τον Δρ Χανς Μουνχ, τον συνάντησε και του ζήτησε τη γραπτή μαρτυρία του για τις φρικαλεότητες των στρατοπέδων. Για μήνες έψαχνε ένα δώρο για τον ευχαριστήσει για την πράξη του, ώσπου γεννήθηκε η ιδέα ενος γράμματος συγχώρεσης. Συνειδητοποίησε πως δεν ήταν ένα αδύναμο θύμα και η επιθυμία της συγχώρεσης τη γέμισε δύναμη και ελπίδα. Αφιέρωσε τη ζωή της στην ενημέρωση του κόσμου για το Ολοκαύτωμα, ιδρύοντας το CANDLES (Μουσείο και Κέντρο Εκπαίδευσης του Ολοκαυτώματος), και υποστήριζε τη σημαντικότητα της συγχώρεσης. Η Κορ πέθανε το 2019 στην Πολωνία, στην ετήσια επίσκεψή της στο Άουσβιτς. Είμαι χαρούμενη που 10 ημέρες πριν από τον θάνατό της επικοινώνησα μαζί της και μοιράστηκα την εργασία μου και την ευγνωμοσύνη μου.
Παράλληλα, στην προσπάθειά μου να συλλάβω και να τεκμηριώσω την οδυνηρή πορεία της οικογένειάς μου, παρακολούθησα και διάβασα δεκάδες σχετικές ιστορίες που αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης, μα πάνω απ΄ όλα δυνάμωναν το ψυχικό αίτημα για δικαίωση, απόδοση τιμής, θεραπεία και κάθαρση. Η ανακούφιση έγκειται στην επιβεβαίωση της αντίληψης πως, αν δεν μπούμε συνειδητά σε πορεία θεραπείας, η βία και ο πόνος διαιωνίζονται.
«Αυτό που οι ναζί ήθελαν να καταστρέψουν, θα το διασώσουμε από τη λήθη», είχε δηλώσει ο Wladyslaw Bartoszewski, πρώην υπουργός Εξωτερικών της Πολωνίας, ο οποίος ήταν επιζών του Άουσβιτς. Η φωτογραφία είναι η άμεση πηγή της ιστορίας. Θα ήθελα να μου πεις πώς από την καταγραφική της εκδοχή μπορείς και κάνεις τέχνη με συμβολισμούς και μεταφορές, πόσο δύσκολο και ριψοκίνδυνο είναι;
Σου απαντώ με τα λόγια του Ελιέζερ Βίζελ και του επιμελητή Κωστή Αντωνιάδη.
Ο Ελιέζερ Βίζελ είναι κατηγορηματικός: για κάτι που δεν μπορεί κανείς να μιλήσει, ας σωπάσει. Το ανείπωτο αντλεί τη δύναμή του και το μυστήριο από τη δική του σιωπή... Το Άουσβιτς είναι κάτι άλλο, πάντα κάτι άλλο. Είναι ένα σύμπαν έξω από το σύμπαν … βρίσκεται στην άλλη πλευρά της ζωής και στην άλλη πλευρά του θανάτου. Εκεί ζει κανείς διαφορετικά, περπατάει διαφορετικά, ονειρεύεται διαφορετικά. Το Άουσβιτς αντιπροσωπεύει την άρνηση και την αποτυχία της ανθρώπινης προόδου· νίκησε τον πολιτισμό κι αργότερα νίκησε την τέχνη. Όπως κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί το Άουσβιτς πριν από το Άουσβιτς, έτσι και κανείς δεν μπορεί τώρα να επαναλάβει το Άουσβιτς μετά το Άουσβιτς. Η αλήθεια του Άουσβιτς παραμένει κρυμμένη στις στάχτες του.
Το Άουσβιτς είναι ένα απόκοσμο σύμπαν, που κανένα μέσο δεν μπορεί να αναπαραστήσει. Αυτή, λοιπόν, είναι η νίκη του δήμιου, καταλήγει ο Βίζελ, ώστε, ανεβάζοντας τα εγκλήματά του σε ένα επίπεδο πέρα από τη φαντασία και την κατανόηση των ανθρώπων, να έχει στερήσει από τα θύματά του κάθε ελπίδα να μοιραστούν το τερατώδες νόημά τους με άλλους. Το Άουσβιτς είναι το τελικό στάδιο της διαλεκτικής του πολιτισμού και της βαρβαρότητας, η τέχνη όμως πρέπει να επιμείνει και να αντισταθεί στις δυνάμεις στις οποίες έχει υποκύψει.
Πώς μπορεί να γίνει αυτό; Τι σθένος και ηθικό ανάστημα πρέπει να διαθέτει κανείς για να αναμετρηθεί με την πραγματικότητα, να την αναπλάσει χωρίς να διαπράξει ύβρη απέναντι στους μάρτυρες ή στους νεκρούς; Η Ρενέ, με τη διαίσθηση του καλλιτέχνη, αναζήτησε μια ρωγμή για να περάσει μέσα στον χώρο του Άουσβιτς όπου οι δικοί της έζησαν τις τελευταίες στιγμές της ζωής τους. Ως μετα-μάρτυρας η ίδια, έπρεπε να επεξεργαστεί ένα κληρονομημένο παρελθόν και να το μεταπλάσει, για να εκπληρώσει την υπόσχεση που έδωσε στον παππού της˙ να τον οδηγήσει εντέλει στον τόπο του εγκλήματος, που ο ίδιος δεν βρήκε ποτέ το κουράγιο να επισκεφτεί. Γι’ αυτό έπρεπε να μιλήσει με τις ψυχές, να βρει το ίχνος της εξόντωσής τους στις κυανές κηλίδες του Κυκλώνα Β, κι έπειτα να κλείσει τα μάτια της για να αφουγκραστεί έναν τελευταίο ήχο ζωής στη φύση που μέχρι σήμερα παραμένει μάρτυρας όσων συνέβησαν εκεί. Η Ρενέ μιλά στο πρώτο πρόσωπο, απευθύνεται στον παππού της όχι μόνο στην εξομολόγηση της υπόσχεσης που του έδωσε, αλλά σε έναν συνεχή διάλογο μαζί του, σε κάθε βήμα της διαδρομής της. Του στέλνει τις φωτογραφίες από τα βαγόνια που είναι σταθμευμένα στο Άουσβιτς, τα δέντρα, τις λίμνες, τους κοιτώνες, τις πόρτες, τους θαλάμους αερίων, και μοιράζεται μαζί του τις σκέψεις και τα συναισθήματά της, μέχρι την τελευταία εικόνα. Είναι ένα πουλί κλεισμένο στους κοιτώνες των γυναικών που χτυπάει επίμονα το τζάμι προσπαθώντας να βγει έξω και του γράφει:
...Ένας κρότος, ένας επίμονος ήχος με οδηγεί στο κλειστό παράθυρο του κοιτώνα. Ένα πολύχρωμο πουλί, ένας καλόγερος χτυπάει επίμονα το τζάμι προσπαθώντας να βγει έξω. Πού και πού σταματάει, κάνει ένα σύντομο μελωδικό κελάηδημα, κι έπειτα πέφτει ξανά πάνω, στο τζάμι. Την καρδιά μου πλημμυρίζει συγκίνηση, έκπληξη και ταυτόχρονα άπειρη ευγνωμοσύνη. Λυπάμαι που σε άφησα μόνο σου, αλλά να, το πουλί βρήκε ένα κρυφό πέρασμα στην οροφή και κατάφερε να συναντήσει τη δική σου −τώρα πια− ελεύθερη ψυχή.
Από τη «Σύλβια»* του Βίκτωρος Κοέν, στο «Tehom» και τον Αλβέρτο της Ρενέ Ρεβάχ. Έχω την εντύπωση πως η δική σου οπτική πάνω στο θέμα της γενοκτονίας δεν είναι απλώς μία καταγραφή από ίχνη και μνήμες. Υπάρχει μία βουτιά στον ψυχισμό, υπάρχει ένα ερώτημα: Μέχρι που μπορεί να φτάσει ο άνθρωπος; Πώς έρχεται η ηρεμία στην ψυχή, πώς μέσα από τη σιωπή ηχούν οι σκέψεις και τα συναισθήματα, πώς έρχεται η λύτρωση μέσα από τη συγχώρεση; Και ακόμα πιο δύσκολο, πώς η Ρενέ μετουσιώνει τον πόνο σε τέχνη;
Για να αναφερθώ στην έννοια της συγχώρεσης, θα χρησιμοποιήσω τα λόγια της Εύα Μόουζες Κορ. «Συγχώρεσε τον χειρότερο εχθρό σου. Θα θεραπεύσεις την ψυχή σου και θα ελευθερωθείς. Η συγχώρεση δεν είναι τόσο για τον δράστη, όσο για το θύμα. Σου λέω και να το θυμάσαι, ποτέ μην παραιτείσαι. Μπορείς να επιβιώσεις και να κάνεις τα όνειρά σου πραγματικότητα».
Οι άνθρωποι έχουμε απεριόριστες δυνατότητες και μπορούμε να φέρουμε στην πραγματικότητά μας οτιδήποτε ονειρευτούμε. Ο νους και οι πεποιθήσεις είναι που μας περιορίζουν. Χρειάζεται παράλληλα να εργαστούμε με τη σωστή πρόθεση και να είμαστε επίμονοι και συστηματικοί, σαν πρωταθλητές της ζωής. Είναι απαραίτητο να ησυχάσουμε τη βαβούρα των σκέψεων και να βυθιστούμε στη σιωπή, που φανερώνει όλες τις απαντήσεις και ανοίγει καινούργιους δρόμους.
Τα λόγια αδυνατούν να εκφράσουν το μεγαλείο της ψυχής και ένας δρόμος είναι η τέχνη. Η έκφραση από την πηγή του ανθρώπου, από το υποσυνείδητο, από το κέντρο της διαίσθησης, μετουσιώνει τον πόνο για να τον μετασχηματίσει σε φως. Το φως που αποδέχεται ότι το συνοδεύει η σκιά του.
H φωτογραφία ως εργαλείο αυτογνωσιακό και θεραπευτικό.
Ασχολείσαι με την καλλιτεχνική φωτογραφία αρκετά χρόνια. Θα ήθελα να μας πεις με ποια αφορμή ή μάλλον ποιο γεγονός ήταν αυτό στη ζωή σου που σε έκανε να συνειδητοποιήσεις πως η φωτογραφία μπορεί να λειτουργήσει ως εργαλείο θεραπευτικό;
Η επιθυμία μου για θεραπεία γεννήθηκε σε πρώιμη ηλικία. Θυμάμαι ξεκάθαρα να παίζω στο σαλόνι στο πατρικό μου και ταυτόχρονα να παρακολουθώ τους ενήλικες να κουβεντιάζουν. Θυμάμαι να αισθάνομαι ένα σφίξιμο στην καρδιά και μια ζαλάδα από τη δυσκολία μου να κατανοήσω γιατί τα λόγια τους δεν ταίριαζαν στα συναισθήματά τους. Οι ευαίσθητες παιδικές μου «κεραίες» εντόπιζαν τη δυσκολία των ανθρώπων να εκφράζουν χωρίς φόβο την αλήθεια τους, μια διαδικασία που άλλοτε σταδιακά και άλλοτε βίαια τους απομακρύνει από το φως. Θυμάμαι, επίσης, να δεσμεύομαι εσωτερικά να θεραπεύσω αυτή την ανισορροπία. Στην αρχή ήθελα ν’ αλλάξω όλον τον κόσμο, ύστερα τον στενό κύκλο μου, ώσπου κατέληξα πως χρειάζεται να αλλάξω τον εαυτό μου. Από νωρίς στράφηκα ενστικτωδώς στην τέχνη, επηρεασμένη από το έργο και την προσωπικότητα του θείου μου Κλεόβουλου Κλώνη, σκηνογράφου του Εθνικού Θεάτρου, που μας επισκεπτόταν συχνά. Ζωγράφιζα, σχεδίαζα, και το 1997 ξεκίνησα τις σπουδές μου στο θέατρο, ενώ σύντομα ασχολήθηκα με τη φωτογραφία. Το 2009 παρακολούθησα το «Σεμινάριο Φωτογράφισης και Κριτικής» και το μονοετές σεμινάριο με θέμα «Εισαγωγή στην Καλλιτεχνική Φωτογραφία» του Πλάτωνα Ριβέλλη. Στην αρχή φωτογράφιζα τον γιο μου Ιάσονα σε ερειπωμένα κτίρια και τοπία, πραγματοποιώντας μια συνομιλία με το μοναχικό παιδί μέσα μου. Τα ερείπια είναι υπάρξεις που ανήκουν στον δικό μας κόσμο, έλεγε ο Αντρέ Μαλρώ. Όταν ζούσαν στον δικό τους κόσμο, δεν ήταν ερείπια. Όπως μοιράζονται το παρόν μας, έτσι μοιράζονται και την ιστορία μας.
Ύστερα αποφάσισα να αντιμετωπίσω τη δυσκολία μου να φωτογραφίζω πορτρέτα και η ελεύθερη κατάδυση, που για χρόνια πραγματοποιούσα στο νερό, έφερε τη λύση. Με μια φθηνή υποβρύχια μηχανή φωγράφισα την κόρη μου, Αριάδνη, και όταν είδα τις φωτογραφίες, συνειδητοποίησα πως δεν την αναγνώριζα. Είχε συντελεστεί μια μεταμόρφωση. Η προσωπικότητα και η ιδιότητα είχαν χαθεί. Ξεκίνησα τη δημιουργία πορτρέτων μέσα στο νερό και στην πορεία διαπίστωσα πως στη σιωπή του υδάτινου στοιχείου μπορούσα να συνομιλήσω με την αλήθεια των ανθρώπων, παρακάπτοντας πεποιθήσεις και ρόλους. Παράλληλα ξεκίνησα το λυτρωτικό ταξίδι του «Tehom», που είχε ως σημείο εκκίνησης το νερό και την ιδιότητά του να καθαρίζει βαριά ψυχικά υλικά.
Ο Κωστής Αντωνιάδης είναι ο επιμελητής της έκθεσης, είναι ο άνθρωπος που ενορχηστρώνει τις φωτογραφίες σου, ο άνθρωπος-κλειδί πίσω από την έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη. Θα ήθελες να μας πεις σχετικά με τη συνεργασία σας και πώς σου φάνηκε αυτή η εμπειρία; Τι φως, ενέργεια και γνώση μετέφερε πάνω στη δική σου εργασία;
Με τον Κωστή Αντωνιάδη συναντηθήκαμε πρώτη φορά μέσω του καλού φίλου Θοδωρή Κορέλη στην υποβρύχια έκθεση φωτογραφίας «Σιωπή, η αναπνοή του νου» το 2019. Γνώριζα και θαύμαζα το καλλιτεχνικό έργο του και ένιωσα την επιθυμία να μοιραστώ μαζί του το πρωτόλειο του «Tehom». Στην αρχή ήταν επιφυλακτικός με το ιδιαίτερα δύσκολο και πολύπλοκο στην προσέγγισή του θέμα του Ολοκαυτώματος, όταν όμως άρχισα να εξιστορώ την προσωπική μου ματιά και ιστορία, αποφάσισε να ξεκινήσουμε μια συνομιλία που κράτησε πέντε χρόνια και συνεχίζεται ακόμα και σήμερα.
Το «Tehom» είναι μια διαδρομή που περπατήσαμε παρέα. Όταν βρισκόμουν στα στρατόπεδα, αλληλογραφούσαμε καθημερινά. Κάθε βράδυ που επέστρεφα στο δωμάτιό μου κατέγραφα επιγραμματικά εικόνες και συναισθήματα και εκείνος απαντούσε με λόγια ενθαρρυντικά, πρότεινε οπτικούς δρόμους, και κάποιες φορές μού έστελνε εργασίες άλλων καλλιτεχνών για έμπνευση. Ο Κωστής Αντωνιάδης μετέφερε με ευγένεια και σεβασμό τις ιδέες και τις γνώσεις του στην εργασία μου και διευκόλυνε την οργάνωση και την παρουσίασή της. Είμαι τυχερή και ευγνώμων που οι δρόμοι μας συναντήθηκαν.
Το ομότιτλο βιβλίο «Tehom», που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Καπόν, ήταν η αφορμή για μια διαρκή συνομιλία, που ξεδιπλωνόταν κατά τη διάρκεια της δημιουργίας του. Ιδέες και μια αυστηρή επιλογή με βάση το ουσιαστικό, διαμόρφωσαν το βιβλίο και έπειτα την έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη, στην οποία ο θεατής θα έχει την ευκαιρία να ακολουθήσει τη διαδρομή του «Tehom», και από τα τρένα και τα στρατόπεδα του θανάτου να φτάσει στις λίμνες που πετούσαν τις στάχτες των ανθρώπων για να καταλήξουν στα βάθη της Αβύσσου.
Θέλω να ευχαριστήσω όλο το πλήθος των συνεργατών που συμμετείχαν στην υλοποίηση της έκδοσης και της έκθεσης. Ευχαριστώ το Μουσείο Μπενάκη, και ιδιαίτερα την κ. Αλίκη Τσίργιαλου, για τη θερμή υποδοχή και υποστήριξη, την κ. Ραχήλ Καπόν, για την άψογη συνεργασία μας και το φροντισμένο φωτογραφικό λεύκωμα των Εκδόσεων Καπόν, τον αδερφικό μου φίλο Γιώργο Βουζουλίδη, για το κείμενο «Είναι εδώ... Παρόντες», που συμπεριλαμβάνεται στο βιβλίο, και τη Σταυριάνα Αστραδενή, που ενσάρκωσε το όραμά μου στον βυθό.
Ένα μήνυμα που θα ήθελες να στείλεις μέσα από αυτή την έκθεση; Ένα μότο για τη φωτογραφία, ή για τη ζωή γενικότερα;
Ο μόνος τρόπος να ταξιδέψουμε στον χρόνο είναι η Αγάπη.
*«Σύλβια» ήταν ο τίτλος μιας έκθεσης φωτογραφίας που πραγματοποιήθηκε μετά από συνεργασία του Εβραϊκού Μουσείου με το Ελληνικό Κέντρο Φωτογραφίας. Επρόκειτο για μια σειρά φωτογραφιών που τραβήχτηκαν από τον Βίκτωρα Κοέν την άνοιξη του 2004 σε μια επίσκεψη στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης Άουσβιτς, Μπίρκεναου και Μαϊντάνεκ στην Πολωνία. Σύλβια ήταν το όνομα της γιαγιάς του καλλιτέχνη, μέλος εβραϊκής οικογένειας της Θεσσαλονίκης και επιζήσασα του Άουσβιτς.