Εδώ και αρκετό καιρό έχω την έντονη υποψία ότι η σκιά μου αποτελεί αυτόνομη οντότητα. Στις κρίσιμες μέρες που περνάμε, η υποψία μου εντάθηκε και τείνει να γίνει βεβαιότητα. Προτίμησα να κρατήσω τις σκέψεις αυτές για τον εαυτό μου και δεν τόλμησα να τις μοιραστώ, ώσπου, πρόσφατα, είδα φωτογραφίες του Ηρακλή Κουγεμήτρου. Α, είπα, αυτός ξέρει. Διαβάζοντας μάλιστα ότι οι φωτογραφίες του έχουν διεθνή αναγνώριση, αρχίζω να πιστεύω ότι οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν τις ίδιες ανησυχίες για τη σκιά τους, απλώς δεν τολμούν να τις εκφράσουν. Ελπίζω ότι σε αυτή την αναζήτηση, δεν είμαι μόνος.
Στα φοιτητικά μου χρόνια, όταν πρωτοδιάβασα τις περιπέτειες του Λούκυ Λουκ, με μάγεψε η εικόνα στο οπισθόφυλλο: Ο Λούκυ Λουκ στέκει απέναντι σε έναν τοίχο, αντιμέτωπος με τη σκιά του. Τραβάει το πιστόλι του και την πυροβολεί, πριν εκείνη προλάβει να αντιδράσει, ενώ το σλόγκαν λέει «πιο γρήγορος κι απ’ τη σκιά του…» Εντυπωσιάστηκα από την ταχύτητα του καουμπόη, αλλά θυμάμαι ότι η καρδιά μου σφίχτηκε και πόνεσε για την πυροβολημένη σκιά. Η λογική ήρθε βέβαια να με καθησυχάσει, λέγοντας ότι η σκιά δεν είναι παρά «η περιοχή του χώρου πίσω από ένα σώμα που διακόπτει την πορεία του φωτός». Εγώ, όμως, συμπονούσα τη σκιά και έβρισκα σκληρή τη σχέση που είχε ο ήρωας μαζί της. Σαν να σκότωνε τη δυνατότητά του να συνυπάρξει και να συνομιλήσει μ’ έναν άγνωστο συγκάτοικο, που κατά καιρούς κάνει αισθητή την παρουσία του ως σκιά.
Η σκιά εμφανίζεται σε πολλές λαϊκές δοξασίες ως άυλη ύπαρξη, ως φάντασμα ή αερικό, ακόμα και ως μεταθανάτια επιβίωση της ψυχής. Την συναντάμε και ως μέσο έκφρασης στο θέατρο σκιών, στη λογοτεχνία, στον κινηματογράφο. Κατά τον Πλάτωνα, οι σκιές είναι η πραγματικότητα των φυλακισμένων ανθρώπων, οι οποίοι δεν μπορούν να απελευθερωθούν από μια φαινομενική κατάσταση. Ο Πλάτωνας μιλούσε για τις σκιές μιας μη ορατής πραγματικότητας που εμείς, κλεισμένοι σε μια σπηλιά, αντιλαμβανόμαστε ως πραγματικότητα. Σε αυτή την περίπτωση, οι σκιές μάς εξαπατούν, μας κρύβουν την αληθινή εικόνα. Για πολλούς στοχαστές, η πραγματικότητα είναι εκτός ανθρώπινης σύλληψης, οπότε μόνο μια ψευδαίσθηση αυτής μπορούμε να έχουμε, δηλαδή σκιές.
Στην ψυχολογία, η σκιά εκπροσωπεί το κομμάτι του εαυτού μας που δεν βλέπουμε ή που δεν γνωρίζουμε. Τα χαρακτηριστικά που έχουμε αρνηθεί ή που δεν έχουμε αποδεχθεί, δεν εξαφανίζονται, αλλά κρύβονται στις σκοτεινές γωνιές του εαυτού. Κλεισμένα εκεί, συνθέτουν μια δική τους ζωή, τη ζωή της σκιάς μας. Η σκιά αυτή αποτελεί απειλή για μας, καθώς πρόκειται για μια ασυνείδητη ενέργεια που κινείται ανεξέλεγκτα και υπονομεύει τη συμπεριφορά και τις σχέσεις μας.
Διαχρονικά, η σκιά μας είναι πάντα εκεί, μας απασχολεί και μας ακολουθεί κατά πόδας, άλλοτε ως φυσικό φαινόμενο, άλλοτε ως υπερφυσικό, άλλοτε ως συμβολισμός, άλλοτε ως στοιχείο δημιουργικής έκφρασης, κι άλλοτε ως ψυχική διαταραχή.
Εγώ όμως αναφέρομαι σε μια άλλη σκιά. Αναφέρομαι στη σκιά που υπερβαίνει την αντίληψή μας ή την ψυχολογία μας. Μιλάω για τη σκιά που σε κρίσιμες στιγμές αυτονομείται για να επισημάνει κάτι σημαντικό αλλά δυσδιάκριτο. Για τη σκιά που είναι εξίσου πραγματική με το υλικό σώμα, ακριβώς όπως η εμπειρία του ονείρου είναι εξίσου πραγματική με την εμπειρία που βιώνουμε ξύπνιοι.
Προσπαθώ να εντοπίσω τα χαρακτηριστικά της υπερβατικής αυτής σκιάς, σε αυτήν αναφέρομαι. Μια σκιά που δεν επιχειρεί να εξαπατήσει, αλλά να υπενθυμίσει, να καθαρίσει την οπτική, να δείξει μια εναλλακτική μορφή, να προτείνει μια ενέργεια.
Παρατηρώντας προσεκτικά τις φωτογραφίες του Ηρακλή Κουγεμήτρου, είμαι βέβαιος ότι εκφράζουν αυτή τη διάσταση: Η σκιά παύει να υπάρχει σε σχέση με το σώμα και το φως, και υπάρχει ως μια αυτοτελής οντότητα που ξέφυγε από την επιρροή του σώματος, του νου και της ψυχολογίας. Είναι εκεί, ανεξάρτητη, αυτόβουλη, προκλητική. Απλώνει το χέρι της να πιάσει ένα μήλο που εσύ δεν είδες. Αποφασίζει να μπει σε έναν χώρο που εσύ προσπέρασες. Παρατηρεί και σου επισημαίνει κάτι που εσύ δεν πρόσεξες. Κρατάει επαφή μαζί σου, αλλά μπορεί ξαφνικά να χαθεί, να πετάξει, να γιγαντωθεί, να μικρύνει, να αλλάξει σχήμα.
Θα ήθελα μάλιστα να ισχυριστώ ότι η σκιά αυτή μπορεί να πονέσει. Όχι με την έννοια του φυσικού ή του ψυχικού πόνου που εμείς αισθανόμαστε, αλλά σε μια άλλη διάσταση. Κι αυτό, γιατί η σκιά είναι σε θέση να αντιληφθεί πολύ περισσότερα από εμάς. Είναι σε θέση να συλλάβει τη συνολική εικόνα των πραγμάτων, γι’ αυτό και να πονέσει βαθιά, οικουμενικά, με τον πόνο που προξενεί η δυσαρμονία, η ύβρις, η τύφλωση, η άρνηση, ο φόβος.
Δεν είναι τυχαίο που η σκιά έκανε έντονα την εμφάνισή της κατά τη διάρκεια της καραντίνας του κορονοϊού. Σε κάθε γωνιά του σπιτιού μου η παρουσία της είναι αισθητή. Κάθε φορά που απλώνω το χέρι μου να πιάσω κάτι, για παράδειγμα ένα ποτήρι, το τηλέφωνο, τις παντόφλες, το τηλεκοντρόλ, κάθε φορά που πάω να φορέσω ένα ρούχο, να ξαπλώσω ή να καθίσω, η παρουσία της σκιάς μου είναι έντονη. Και με αμφισβητεί. Μου προβάλλει μια άλλη όψη της κατάστασης. Με παροτρύνει ή με αποθαρρύνει. Θα μου ήταν εύκολο να την αγνοήσω. Να την κατατάξω στα λεγόμενα φυσικά φαινόμενα, όπως λόγου χάριν ο αέρας που κουνάει την κουρτίνα ή χτυπάει το παντζούρι. Ή να την ερμηνεύσω ψυχολογικά. Και στις δυο περιπτώσεις, χάνω την ευκαιρία να την ακούσω, να τη γνωρίσω. Κάτω από τις παράδοξες συνθήκες των καιρών, με κυρίαρχο στοιχείο την απειλή της ζωής, επιλέγω να της δώσω χώρο. Επιχειρώ να επικοινωνήσω μαζί της, παρά τις εσωτερικές ανησυχίες ότι πρόκειται για παραλογισμό.
Πώς όμως θα αντιληφθώ τη γλώσσα της, και πώς θα αναπτύξω έναν διάλογο μαζί της; Αισθάνομαι πως η σκιά, όπως και το όνειρο, μιλάει μια δική της γλώσσα. Και στις δυο περιπτώσεις, τα όρια χάνονται. Η γλώσσα γίνεται ασαφής, αινιγματική, με τον ίδιο τρόπο που η ύπαρξη γίνεται αβαρής, διάχυτη. Οι προτεραιότητες μετατοπίζονται. Παρατηρώντας τη σκιά μου, είτε να αλλάζει σχήμα και μέγεθος, είτε να χάνεται στο πουθενά, είτε να εμφανίζεται από το πουθενά, είναι σαν να επικοινωνώ σε μια νέα διάσταση. Εκεί, η σχέση του χρόνου, με την προοπτική του χώρου και την παρουσία του θανάτου, αφήνουν ένα ξεχωριστό ίχνος και αλλάζουν τα δεδομένα. Κατά κάποιον τρόπο, μου δίνεται η δυνατότητα να αμφισβητήσω την κυριαρχία του φόβου και τη σημασία της επιβίωσης. Στον κόσμο των σκιών, η επιβίωση δεν είναι παρά η μετατόπιση μιας σκιάς. Αν ήμουν σκιά, δεν θα φοβόμουν μήπως χαθώ, γιατί θα ήξερα ότι στην επόμενη στροφή, την επόμενη στιγμή, θα εμφανιστώ ξανά, αλλιώς. Αλλά ακόμα κι αν δεν εμφανιστώ, δεν θα έχει καμία απολύτως σημασία.
Ένα βράδυ του περυσινού καλοκαιριού, κάπου στην εξοχή, ανάψαμε φωτιά για να ζεσταθούμε. Ξαφνικά, είδα τη σκιά μου: πελώρια, στον απέναντι βράχο, δεκάδες μέτρα μακριά. Δεν ήμουν εγώ αυτή η σκιά. Η καρδιά μου χτυπούσε δυνατά. Όχι από φόβο, αλλά από συγκίνηση. Ήταν μια συνάντηση. Εκείνη η σκιά ήταν αυτόνομη. Έκανε τις δικές της κινήσεις, ανεξάρτητες από τις δικές μου. Ήταν σαν ένας γίγαντας που βγήκε από τη σπηλιά του κι εκτελούσε μια χορογραφία. Τον παρατηρούσα για ώρα, μαγεμένος. Σε κάθε σκίρτημα της φωτιάς, η μορφή του άλλαζε, όπως και οι κινήσεις του. Ήταν νομίζω η πρώτη φορά που η σκιά μου ήταν τόσο ισχυρή και ταυτόχρονα τόσο εύθραυστη. Εκείνο το βράδυ, για πρώτη φορά, αισθάνθηκα βαθιά μέσα μου αυτό που μου έλεγε: πόσο δηλαδή εφήμερος και ταυτόχρονα πόσο άφθαρτος είμαι. Ήταν η πρώτη μας ουσιαστική συνομιλία.
Τώρα, συρρικνωμένος καθώς είμαι από την απειλή του κορονοϊού, η σκιά μου επιμένει να είναι δίπλα μου, να μου κάνει παρέα, να μου προσφέρει διαφορετικές όψεις του εαυτού και του κόσμου. Πώς να μην την αγαπήσω. Είναι η μόνη ύπαρξη που στέκεται τόσο κοντά μου, που μου απαλύνει τον φόβο. Είναι η μόνη σχέση χωρίς ιδιοτέλεια. Οι ανθρώπινες σχέσεις, κατά κανόνα, στηρίζονται στο λεγόμενο αμοιβαίο όφελος, το οποίο ποτέ δεν είναι αμοιβαίο, αλλά μια αρένα συγκρίσεων, συγκρούσεων, ανταγωνισμού. Πάντα κάποιος θα έχει περισσότερο δίκιο, μεγαλύτερη ανάγκη, πιο αγαθά κίνητρα. Η σκιά καταφέρνει να μείνει έξω από αυτά. Είναι μια ουδέτερη φωνή αληθινής αγάπης.
Ακούγεται, το ξέρω, υπερβολικό. Πώς είναι δυνατόν να με αγαπήσει μια άψυχη κι ασώματη ύπαρξη, μια στιγμιαία αντανάκλαση, μια προβολή στον απέναντι τοίχο; Κι όμως. Η παρουσία της είναι πραγματική και στη συντροφιά της αισθάνομαι ασφαλής. Αντίθετα, αισθάνομαι εξαιρετικά μόνος ακούγοντας τις ειδήσεις. Στον καταιγισμό των πληροφοριών, των απόψεων, των κινδύνων, των οδηγιών και των εικόνων αποκάλυψης, αισθάνομαι φοβισμένος, αντικείμενο χειραγώγησης και αποπροσανατολισμού. Εκεί νιώθω μικρός κι ανήμπορος.
Οι άνθρωποι, γύρω μου και παντού, θέλουν να προστατευτούν. Από τι; Από τους άλλους ανθρώπους. Ο καθένας είναι δυνητικά φορέας του ιού. Ο καθένας είναι δυνητικά δολοφόνος. Κινδυνεύουμε δηλαδή από εμάς τους ίδιους. Μοιράσαμε τον κόσμο, ξανά, σε θύματα και θύτες.
Βρεθήκαμε, ξανά, εγκλωβισμένοι και αμυνόμενοι. Εστιάζουμε μανιωδώς στις καθημερινές μας ανάγκες. Αποθηκεύουμε τρόφιμα και κάθε είδους προϊόντα, για να επιβιώσουμε. Φοράμε μάσκες και πλένουμε υπάκουα και σχολαστικά τα χέρια μας. Ακούμε με προσοχή και εμπιστευόμαστε εκείνους που κατέχουν τη γνώση και την εξουσία. Σε αυτή τη γενικευμένη τύφλωση, ποιος άλλος εκτός από τη σκιά είναι σε θέση να διακρίνει τα παιχνίδια της εξουσίας και την αυθόρμητη τάση μας για υποταγή; Ποιος άλλος κατέχει τη δυνατότητα μιας νηφάλιας και καθαρής οπτικής;
Η σκιά μου, ενώ προέρχεται από εμένα, δεν ταυτίζεται μαζί μου. Κρατάει ζωντανή την επαφή, και με κριτική ματιά υποδεικνύει το συνολικό καλό. Μου υπενθυμίζει διαρκώς το εφήμερο και το μεταβαλλόμενο της ύπαρξης, την αναγκαία σχέση αυτονομίας και συνύπαρξης. Δημιουργεί μια σχέση ουσιαστικού διαλόγου και αναδιαμορφώνει τις προτεραιότητες.
Τα ερωτήματα που προκύπτουν από τον διάλογο αυτό είναι απλά και αμείλικτα: Πόσα μακαρόνια και κονσέρβες θα φάω, εάν ο συνάνθρωπος λιμοκτονεί, και για πόσο διάστημα θα περιφέρομαι στους τέσσερις τοίχους της ψευτο-ασφάλειας, αργοπεθαίνοντας έναν θάνατο μοναχικό και αναξιοπρεπή; Η μόνη καθαρή απάντηση έρχεται από τη σκιά μου: Τώρα υπάρχεις, την επόμενη στιγμή δεν υπάρχεις. Τώρα είσαι γίγαντας, την επόμενη στιγμή είσαι μια κουκίδα. Δες πόσο ελεύθερα κινείται η σκιά σου και γεύσου τις απεριόριστες δυνατότητες που έχεις στη διάθεσή σου.