Ο Henri Cartier-Bresson έλεγε ότι όταν φωτογραφίζουμε κρατάμε ανοικτό το ένα μάτι για να βλέπουμε τον έξω κόσμο και κλειστό το άλλο για να βλέπουμε τον εσωτερικό μας κόσμο. Οι περισσότεροι φωτογράφοι δεν κοιτάζουν κανέναν από τους δύο, αλλά αντικρίζουν ήδη το τελικό αποτέλεσμα. Προσπαθούν δηλαδή να οργανώσουν τις γνώσεις τους και τις ικανότητές τους με στόχο την παραγωγή μιας «καλής» φωτογραφίας.
Φωτογραφικά λάθη
Η σχεδόν καθημερινή μου ενασχόληση με την κριτική φωτογραφιών νέων φωτογράφων μού έχει δείξει πως μερικά λάθη επαναλαμβάνονται με εμμονή και με μεγάλη συχνότητα. Λίγα από αυτά παραθέτω εν συντομία.
Το «καλό» δεν πρέπει να επιδιώκεται αλλά να προκύπτει: Ο Henri Cartier-Bresson έλεγε ότι όταν φωτογραφίζουμε κρατάμε ανοικτό το ένα μάτι για να βλέπουμε τον έξω κόσμο και κλειστό το άλλο για να βλέπουμε τον εσωτερικό μας κόσμο. Οι περισσότεροι φωτογράφοι δεν κοιτάζουν κανέναν από τους δύο, αλλά αντικρίζουν ήδη το τελικό αποτέλεσμα. Προσπαθούν δηλαδή να οργανώσουν τις γνώσεις τους και τις ικανότητές τους με στόχο την παραγωγή μιας «καλής» φωτογραφίας. Ενώ αντιθέτως θα έπρεπε να δικαιολογήσουν πριν από όλα στον εαυτό τους γιατί φωτογραφίζουν (γενικά) και γιατί (ειδικά) το συγκεκριμένο θέμα. Το «καλό» αποτέλεσμα είναι το σχεδόν αναπόφευκτο προϊόν μιας σωστής και ειλικρινούς διαδικασίας. Αυτό που διατηρεί την έκπληξη είναι ότι ουδέποτε γνωρίζουμε πόσο σωστή και πόσο ειλικρινής είναι η διαδικασία.
Το «τι» και το «πώς» δεν πρέπει να αποφασίζονται αυθαίρετα: Το «τι» και το «πώς» τής φωτογραφίας είναι αλληλένδετα. Η επιλογή τού θέματος δεν αποτελεί και το οριστικό περιεχόμενο τού φωτογραφικού έργου, αλλά προϋποθέτει το ενδιαφέρον τού φωτογράφου και συνεπάγεται ένα είδος χειρισμού. Το κλειστό μάτι τού φωτογράφου θα τροφοδοτήσει το ανοιχτό με τις απόψεις τού φωτογράφου πάνω σε δύο πράγματα. Πρώτον πάνω στον κόσμο και δεύτερον πάνω στη φωτογραφία. Η επιλογή τού θέματος πρέπει να βοηθήσει τον φωτογράφο να εκφράσει τη συγκίνησή του για τον κόσμο στον οποίον ζει και για τη φωτογραφία που χρησιμοποιεί. Το «πώς» είναι ο τρόπος επένδυσης τού «τι», ο οποίος καθορίζεται από το ίδιο το θέμα και από τη σχέση τού φωτογράφου ταυτόχρονα με τον κόσμο και τη φωτογραφία. Το «τι» και το «πώς» δεν είναι κατά συνέπεια αυθαίρετες λογικές και αισθητικές επιλογές, όπως δυστυχώς τις χειρίζονται οι περισσότεροι φωτογράφοι.
Η επικοινωνία δεν πρέπει να είναι ο κύριος στόχος: Η επικοινωνία είναι βασικό στοιχείο τής καλλιτεχνικής δημιουργίας. Κανείς δεν πρέπει όμως να δημιουργεί με σκοπό την επικοινωνία. Αλλά πάντα να δημιουργεί με την ελπίδα ή το ενδεχόμενο τής επικοινωνίας. Μιας επικοινωνίας που δεν είναι μόνον συνάντηση αδελφών ψυχών, αλλά και χειραφέτηση τού έργου μακριά από την προστασία που τού εξασφαλίζει η μεροληπτική γονική κρίση. Γι αυτό και οι προσπάθειες δημοσιοποίησης τής καλλιτεχνικής δουλειάς δεν συνιστούν πράξεις ματαιοδοξίας και ναρκισσισμού, αλλά τμήμα τής δημιουργικής πορείας μέσα στον χρόνο. Από ενδεχόμενο όμως αποτέλεσμα η επικοινωνία μετατράπηκε σε κυρίως στόχο. Οι περισσότεροι φωτογράφοι δουλεύουν για να εκθέσουν και δεν εκθέτουν επειδή δούλεψαν.
Το βιογραφικό σημείωμα δεν πρέπει να προηγείται τής ίδιας τής ζωής: Η ζωή των καλλιτεχνών έχει συρρικνωθεί στο βιογραφικό τους σημείωμα. Όσο περισσότερο αγωνίζονται γι αυτό, τόσο λιγότερο ουσιαστικά ζουν και δημιουργούν. Έχει κανείς την αίσθηση ότι για τους σύγχρονους καλλιτέχνες κάθε Πρωτοχρονιά είναι μια άδεια γραμμή που πρέπει να γεμίσει και όχι άλλη μια μερίδα χρόνου που πρέπει να δικαιώσουν απέναντι στον εαυτό τους. Κανένα όμως βιογραφικό δεν υπάρχει χωρίς την ολοκλήρωσή του και το τέλος του. Μόνον έτσι μπορεί να εκτιμηθεί. Και αυτό δεν θα το ζήσει ο καλλιτέχνης.
Μια φωτογραφία δεν πρέπει να αποτελείται από πολλές μικρότερες: Μια φωτογραφία μπορεί να αποτελείται από πληθώρα λεπτομερειών, αλλά τελικά συνιστά ένα μοναδικό «σημείο», ένα μοναδικό ίχνος, μια μοναδική πρόταση. Πρέπει γι αυτό να είναι απόλυτη, πειστική και συμπαγής. Οι πολλές λεπτομέρειες πρέπει να συμπλέουν και να ενώνονται η μία μέσα στην άλλη. Στις περισσότερες φωτογραφίες διαπιστώνει κανείς φλυαρία στοιχείων που θα μπορούσαν να ανήκουν σε περισσότερες φωτογραφίες και μάλιστα σε φωτογραφίες διαφορετικής θεματολογίας και προσέγγισης. Αυτό προφανώς οφείλεται στην προσπάθεια τού φωτογράφου να κατασκευάσει μια φωτογραφία και όχι να την ανακαλύψει.
Μια θεματική ενότητα δεν πρέπει να δικαιώνει μέτριες φωτογραφίες: Είναι γεγονός ότι περισσότερες φωτογραφίες τού ίδιου φωτογράφου με κοινή θεματολογία και κοινό περιεχόμενο μας δίνουν σαφέστερη εικόνα τής ταυτότητάς του και ενισχύουν το τελικό αποτέλεσμα. Μια ενότητα όμως πρέπει να αποτελείται από ένα σύνολο αυτόνομων καλών φωτογραφιών. Συνήθως όμως βλέπουμε το σύνολο να καλύπτει με την ομοιομορφία του φωτογραφίες μέτριας ποιότητας, που επιχειρούν να αντλήσουν τη δικαίωσή τους από τη γειτνίαση με τις λίγες καλές. Αυτό που πάντοτε συμβαίνει είναι η δύναμη τής μετριότητας να απορροφά την ποιότητα.
Η ιδέα που γέννησε τις φωτογραφίες δεν πρέπει να τις υποκαθιστά: Από τη στιγμή που το καλλιτεχνικό έργο βλέπει το φως, πρέπει να αφήνεται στην τύχη. Κάθε προσπάθεια να το στηρίξουμε με δεκανίκια θα αποβεί σε βάρος του. Αν το έργο είναι καλύτερο από την περιγραφή τής ιδέας που το γέννησε, τότε θα θαφτεί κάτω από αυτήν. Αν το έργο είναι χειρότερο, τότε θα αποκαλυφτεί η γύμνια του. Έτσι κι αλλιώς ο συνοδευτικός λόγος είναι επικίνδυνος, γιατί σαν μονοσήμαντος έχει μεγαλύτερη φαινομενική δύναμη και καταπίνει το έργο.
Η μορφή μιας φωτογραφίας δεν μπορεί να υποσκελίζει το περιεχόμενό της: Η φωτογραφία είναι εικόνα και όχι αντικείμενο. Αυτό που περικλείει είναι πιο σημαντικό από την επιφάνειά της. Η τελειότητα τής εμφάνισής της, το σωστό τύπωμα, τα συγκεκριμένα χρώματα, το εκάστοτε κατάλληλο μέγεθος, πρέπει απλώς να βοηθούν την προσέγγιση τού περιεχομένου της. Δεν μπορούν να γίνουν αυτά καθεαυτά περιεχόμενο. Η εμμονή στη σημασία τής επιφάνειας προδίδει φτώχεια περιεχομένου.
Η καινοτομία δεν πρέπει να είναι αυτοσκοπός: Ο τρομερός ανταγωνισμός οδηγεί τους φωτογράφους στην με κάθε θυσία καινοτομία. Το αποτέλεσμα σπανίως είναι πραγματικά καινοτόμο και συνήθως είναι απελπιστικά μονότονο. Η καινοτομία βγαίνει αναγκαστικά από την παράδοση. Η άγνοια τής τελευταίας αποκλείει οποιαδήποτε καινοτομία. ʼλλωστε για άλλη μια φορά η καινοτομία είναι κάτι που προκύπτει και δεν επιδιώκεται.
Πλάτων Ριβέλλης (Περιοδικό "Φωτογράφος" 2001)