Αν προσπαθήσουμε να βρούμε μια άλλη λέξη να αντικαταστήσουμε, ή να συμπληρώσουμε το ταλέντο, ίσως ανασύρουμε, πάντα με την παραπάνω επιφύλαξη, την «ιδιοφυία». Λέξη, είναι αλήθεια που συνήθως μας τρομάζει μια και εκφράζει, εκτός από έναν υπερθετικό βαθμό, και μια διάσταση χαρισματική και σχεδόν έξωθεν δοτή. Δεν πρέπει όμως να αντιμετωπίζεται σαν κάτι παράλογο ο προσδιορισμός τής ποιότητας τού έργου τέχνης μέσα από την έννοια τού «χαρίσματος».
Ταλέντο και ιδιοφυία
Όταν διατυπώνονται απόψεις γύρω από την τέχνη, γίνεται ταυτόχρονα και μεγάλη κατάχρηση τής λέξης «ταλέντο». Εντούτοις, ο όρος αυτός, με όλη την επιφύλαξη που πρέπει κανείς να έχει όταν χειρίζεται και οροθετεί λέξεις με αφηρημένο περιεχόμενο, δεν μπορεί να αφορά ειδικά και μόνον την καλλιτεχνική ποιότητα, μια και αναφέρεται σε ένα σύνολο ικανοτήτων και ευκολιών, που αφορούν κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα. Στο κάτω-κάτω και ο μη ταλαντούχος μπορεί ενδεχομένως να φτάσει στο ίδιο επιθυμητό αποτέλεσμα με τον ταλαντούχο, αλλά με μεγαλύτερη δυσκολία, ποιότητα, ή συχνότητα.
Αν προσπαθήσουμε να βρούμε μια άλλη λέξη να αντικαταστήσουμε, ή να συμπληρώσουμε το ταλέντο, ίσως ανασύρουμε, πάντα με την παραπάνω επιφύλαξη, την «ιδιοφυία». Λέξη, είναι αλήθεια που συνήθως μας τρομάζει μια και εκφράζει, εκτός από έναν υπερθετικό βαθμό, και μια διάσταση χαρισματική και σχεδόν έξωθεν δοτή. Δεν πρέπει όμως να αντιμετωπίζεται σαν κάτι παράλογο ο προσδιορισμός τής ποιότητας τού έργου τέχνης μέσα από την έννοια τού «χαρίσματος». Και πιο συγκεκριμένα να επισημαίνεται η διαφορά (που είναι και το σημαντικότερο) ανάμεσα σε ένα καλό έργο, πιθανόν προϊόν μόχθου, επιμονής, γνώσεων και επιμέλειας (πράγμα ούτε λίγο ούτε αμελητέο) και σε ένα ξεχωριστό και ιδιαίτερο δημιούργημα. Η λέξη «ιδιοφυία» ενσωματώνει ακριβώς την έννοια τής ιδιαιτερότητας, την αίσθηση τής μοναδικότητας, το άγγιγμα τής Θείας Χάριτος, όπως θα έλεγαν σε πολύ παλαιότερα χρόνια, ή τής νεραϊδένιας ράβδου, όπως θα έλεγαν σε πολύ μικρότερες ηλικίες.
Αν κάποιος αντιτείνει ότι η αποδοχή ενός τέτοιου όρου περικλείει μια διάσταση φυσικής ή θείας επιλογής, σαν ένα είδος ελιτισμού, θα πρέπει να σκεφτεί ότι - μεταξύ άλλων - η τέχνη είναι απαραίτητη για τον άνθρωπο και την κοινωνία, διότι διατηρεί την έννοια τής ανθρώπινης μοναδικότητας πέρα από γνώσεις και ικανότητες. Διότι επαναφέρει την πεποίθηση ότι ο κόσμος αποτελείται από εκατομμύρια μικρότερους κόσμους που εκπροσωπούν τον κάθε μεμονωμένο άνθρωπο και που αποκαλύπτονται όταν η ικανότητα την οποία εξασφαλίζει το ταλέντο συνδυασθεί με το όραμα το οποίο πηγάζει από την ιδιοφυία.
Μια φράση τού Γάλλου ποιητή Jules Renard είναι χαρακτηριστική για τη σχέση των δύο υπό συζήτηση λέξεων: « Η ιδιοφυία είναι για το ταλέντο ό,τι το ένστικτο είναι για τη λογική». Κάτι δηλαδή που επικεντρώνει τη διάκριση στο έμφυτο τής ιδιαιτερότητας των δώρων που συνοδεύουν κάθε άνθρωπο.
Είναι ενδιαφέρον όμως να επισημάνει κανείς ότι ένα από τα κυρίαρχα στοιχεία τής καλλιτεχνικής δημιουργίας είναι ότι αποτελεί ίσως τη μοναδική ανθρώπινη δραστηριότητα που απαιτεί την ταυτόχρονη λειτουργία όλων των αρετών και ιδιοτήτων. Τού θυμικού, τού νοητικού, τού οργανικού, αλλά και τού ταλέντου, τής ιδιοφυίας, τής εργατικότητας, τής επιμονής, τής φιλοδοξίας. Ίσως να είναι η μοναδική δραστηριότητα που αποδίδει την «κατ’ εικόνα και ομοίωση» γέννησή του, την αυθάδεια ενός εν δυνάμει δημιουργού. Γι’ αυτό άλλωστε πρέπει να γίνει αναφορά και σε μια χαρακτηριστική φράση ενός άλλου Γάλλου ποιητή, τού Paul Valéry: «Το ταλέντο χωρίς ιδιοφυία είναι ασήμαντο, η ιδιοφυία χωρίς ταλέντο είναι ένα τίποτα».
Ίσως τελικά αυτό που μπορεί να απαλλάξει την τέχνη από το βάρος τής αναζήτησης και τής επίκλησης όλων αυτών των δυσβάστακτων όρων, είναι η ενστικτώδης αποδοχή τού γεγονότος ότι το ταλέντο και η ιδιοφυία είναι προνόμια τής ανθρώπινης φύσης και όχι ολίγων ανθρώπων. Με λίγα λόγια όχι ότι δεν υπάρχει η έννοια τού «εκλεκτού» ή τού Θείου Δώρου, αλλά ότι όλοι οι άνθρωποι είναι αποδέκτες του και ο καθένας είναι ένας εν δυνάμει «εκλεκτός». Η συνειδητοποίηση τής ιδιαιτερότητάς τους και των προνομίων τους, αλλά και η ανάγκη για την αξιοποίηση των «δώρων» τους είναι αυτό που απελευθερώνει τη μοναδικότητά τους. Επομένως μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι το κέντρο τού ζητήματος δεν βρίσκεται στην ύπαρξη ταλέντου ή ιδιοφυίας, αλλά στην ανάγκη και την επιθυμία τού κάθε ανθρώπου να τα ανακαλύψει. Κάτι που σε τελευταία ανάλυση είναι και η μεγάλη έκφραση τής ελευθερίας του.
(ʼρθρο τού Πλάτωνα Ριβέλλη που δημοσιεύτηκε τον Σεπτέμβριο του 2009 στο ένθετο περιοδικό «Φωτογράφος» τής εφημερίδας «Καθημερινή»)