Είναι μία αυθόρμητη απάντηση. Ένα συνεχές ΝΑΙ-ΟΧΙ. Ένα κλείσιμο του ματιού. Μία σχέση πομπού - δέκτη. Το φως, το βλέμμα, η έκφραση, το σώμα. Όλα ακροβατούν σε μία κλωστή. Ένα κοινό πρόσωπο, μία εύκολη προσπέλαση. Ένα παράθυρο μέσα στον καθρέφτη. Μία συμμετοχή σχεδόν ασυνείδητη. Είναι μία φωτογραφία, ένα πορτρέτο.
Είναι μία αυθόρμητη απάντηση. Ένα συνεχές ΝΑΙ-ΟΧΙ. Ένα κλείσιμο του ματιού. Μία σχέση πομπού - δέκτη. Το φως, το βλέμμα, η έκφραση, το σώμα.
Όλα ακροβατούν σε μία κλωστή. Ένα κοινό πρόσωπο, μία εύκολη προσπέλαση. Ένα παράθυρο μέσα στον καθρέφτη. Μία συμμετοχή σχεδόν ασυνείδητη. Είναι μία φωτογραφία, ένα πορτρέτο.
Το πορτρέτο μοιάζει με εύκολη υπόθεση, αφού το κύριο θέμα του είναι το ανθρώπινο στοιχείο. Ταυτόχρονα είναι δύσκολο να υπερβείς την επιφάνεια ενός προσώπου για να μεταφέρεις μέσα από αυτό συναισθήματα, αναμνήσεις, έννοιες, συγκίνηση. Ίσως για αυτό το λόγο τα πιο ενδιαφέροντα πρόσωπα για ένα φωτογράφο είναι αυτά που λέμε «κοινά», συνηθισμένα (αν μπορεί να αναφέρεται κάποιος με αυτά τα επίθετα σε ανθρώπινα πρόσωπα που θεωρούμε εξ ορισμού ξεχωριστά). Στον κινηματογράφο αντίστοιχα τα κοινά πρόσωπα θα μπορούσαν να υποδυθούν περισσότερους ρόλους. Ο βαθμός δυσκολίας μεγαλώνει, όταν τα πρόσωπα των φωτογραφιζόμενων είναι ιδιαίτερα. Η Αrbus είχε πραγματικά μεγάλα εμπόδια να προσπεράσει. Τα κατάφερε με τους δίαυλους επικοινωνίας που ανέπτυξε μαζί τους (δεν θεώρησε σε καμμιά περίπτωση αφύσικα ή παράξενα τα πρόσωπα αυτά), αλλά συγχρόνως κράτησε μία συναισθηματική απόσταση απαραίτητη για την ακριβή περιγραφή τους.
Το μοντέλο είναι η αφορμή και έτσι πρέπει να μείνει. Κάθε προσπάθεια κολακείας της εικόνας του, διαλλακτικότητας, ή ενεργού συμμετοχής του στο αποτέλεσμα αλλάζει τους όρους του παιχνιδιού. Ο φωτογράφος είναι ο πομπός, που θα μεταφέρει με όσο πιο αόριστο και διακριτικό τρόπο κύματα στο μοντέλο του, για να εισπράξει μια αντίδραση, που θα τον ενδιαφέρει και θα τον συγκινήσει.
Υπάρχουν μοντέλα (συμπεριλαμβάνονται και οι επαγγελματίες) που υιοθετούν μία συγκεκριμένη στάση σώματος όταν φωτογραφίζονται και άλλα μια συγκεκριμένη έκφραση - «γκριμάτσα». Ο φωτογράφος πρέπει να τους «ξεβολέψει». Υπάρχουν μοντέλα με μεγάλη ανασφάλεια για την εικόνα τους. Ο φωτογράφος θα πρέπει να τους πείσει ότι τον ενδιαφέρει μόνο το οπτικό αποτέλεσμα, η φωτογραφία και ότι στη φωτογραφία θα είναι περισσότερο αυτός μέσα παρά εκείνα. Δεν είναι εύκολο πάντα, όλοι γνωρίζουμε ότι την ιδέα που έχουμε για την εικόνα μας την κουβαλάμε για μία ζωή και μπορεί εύκολα να διαλυθεί σε μία απρόσεκτη στιγμή μπροστά στον φακό. ʼρα, όποια και αν είναι τα κίνητρα του του φωτογραφιζόμενου, πρέπει να υπάρχει εμπιστοσύνη και αποδοχή στο έργο του δημιουργού, που πρέπει να το γνωρίζει και αντίστοιχα ο φωτογράφος πρέπει να σεβαστεί την προσωπικότητα και τα όρια, τα οποία βάζει το μοντέλο του.
Ας μη ξεχνάμε, εμείς οι φωτογράφοι, ότι το να σε βοηθήσει κάποιος να εκφραστείς, να μοιραστεί δηλαδή την τρέλα σου, όταν αυτό γίνεται σε εθελοντική βάση, δεν είναι πάντα εύκολο, πόσο μάλλον όταν στις περισσότερες φορές ούτε εμείς οι ίδιοι γνωρίζουμε τι ακριβώς αναζητούμε.
Πόσο σημαντικός είναι ο χώρος στο πορτρέτο; Την απάντηση την έχει δώσει αρκετές δεκαετίες πριν με τον πιο εμφατικό τρόπο ο A. Sander. Είτε δημόσιος είτε ιδιωτικός, είτε εργασιακός είτε οικία, ξένος και απειλητικός ή φιλικός και γνωστός, ο χώρος έχει τη δική του ιδιαίτερη σημασία. Το κύριο θέμα μας, ο άνθρωπος, θα αναδεικνύεται μέσα από τις αντιθέσεις, τις αναφορές και τις συγκρίσεις με όλα τα υπόλοιπα στοιχεία που θα συμπεριλάβουμε. Οι περιοχές χωρίς πληροφορίες πρέπει να έχουν την βαρύτητα που επιβάλλει το περιεχόμενό μας.
Αν η φόρμα θα είναι δυναμική ή απλή, ανάλογη με τη σπουδαιότητα του θέματος, αν το φως θα είναι διάχυτο ή σκληρό, τεχνητό ή φυσικό, αν η επεξεργασία θα σέβεται τη λήψη ή θα αλλάζει δραματικά ακόμα και το περιεχόμενο, αυτές είναι αποφάσεις, που πρέπει να πάρει ο φωτογράφος πριν και μετά την λήψη.
Η φωτογραφία πορτρέτου, όπως όλες άλλωστε οι φωτογραφίες, δεν μπορεί παρά να είναι σκηνοθετημένη. Το τελικό όμως αποτέλεσμα πρέπει να δείχνει τόσο φυσικό, ώστε να μας πείθει με την αληθοφάνειά του. Η στιγμή που θα αποφασίσει ο φωτογράφος το κλικ δεν είναι καθορισμένη, είναι όμως καθοριστική.
Κείμενο Κώστας Μασσέρας