…Ένας νέος οργανισμός θα είναι άραγε σε θέση να διακρίνει μόνος του τι τον ωφελεί και τι τον βλάπτει; Αν τον αφήσει κανείς ελεύθερο, θα τραβήξει μπρος στα τυφλά και -στην τύχη- μπορεί να πέσει πάνω σε κάτι που θα του σταθεί πολύ χρήσιμο, όπως και σε κάτι άλλο που να του είναι πολύ βλαβερό ή πολύ στείρο. Από δω ξεκινά η ανάγκη μιας φωτισμένης παιδαγωγικής, για να τον προφυλάξει από ανώφελα ψηλαφίσματα και περιττούς πειραματισμούς. Μπορεί να μου αντιτείνουν ότι κανένα ψηλάφισμα δεν είναι ανώφελο, καμιά εμπειρία μάταιη, πως αντίθετα δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος για να γυμναστεί ένα πνεύμα στην ανεξαρτησία. Από μια ορισμένη άποψη είμαι ολότελα σύμφωνος. Από κει και πέρα υποστηρίζω ότι μια έλλειψη ωριμότητας της σκέψης κάνει να χάνεται καιρός και οδηγεί στο σημείο να παραστρατήσει εντελώς ένα πνεύμα από την αξιοποίηση των ζωτικών του δυνάμεων.
Όποιος λέει παιδαγωγική εννοεί πειθαρχία καθώς και επικοινωνία. Η παιδαγωγική είναι στην πραγματικότητα μια μετάδοση γνώσεων με μέσο την πειθαρχία.
Κατά την άσκηση της αυτοκριτικής πρέπει να έχει κανείς αρκετή αυτοπεποίθηση για να μπορέσει να ξεχωρίσει την αλήθεια. Εδώ φαίνεται η χρησιμότητα που έχει το συλλογικό μάθημα: όταν ένα άτομο αμφιβάλλει σε ορισμένα σημεία, μπορεί να βοηθηθεί σημαντικά από ένα άλλο, ακόμα και με το ότι η αντίδραση του δεύτερου είναι διαφορετική.
Ο πιο μεγάλος έπαινος που μπορεί να γίνει σε έναν «δάσκαλο» είναι το να αναγνωρίσει κανείς τη φιλελεύθερη στάση του. Πόσες φορές δεν έχουμε διαβάσει πως ο τάδε δάσκαλος είναι μοναδικός γιατί αντί να συντρίβει την προσωπικότητα των μαθητών του, την ενεθάρρυνε και την άφηνε ελεύθερη να τραβάει όπου της άρεσε. Πρέπει τάχα να συμφωνήσω με αυτή τη φιλελεύθερη άποψη; Θα απαντήσω αμέσως όχι. Όταν κάποιος έρχεται σε σας δεν είναι για να τον αφήσετε να παραπαίει. Έχει την ελπίδα, έστω και ανομολόγητη ή απωθημένη, ότι θα τον πειθαρχήσετε και ότι με αυτή την πειθαρχία θα αποκτήσει τις αρετές που του λείπουν. Μπορείτε να μου πείτε: φαντάζεστε τον εαυτό σας θηριοδαμαστή; Όχι! Η πειθαρχία δεν έχει καμία σχέση με την εκγύμναση θηρίων. Αλλά ο φιλελευθερισμός, ή ό,τι άλλο ονομάζουν έτσι, είναι αρκετά απατηλός. Πάντως στα μάτια μου είναι το αντίθετο από μια καλώς εννοούμενη παιδαγωγική. Δεν θα πρέπει να είναι κανείς φιλελεύθερος με ανώριμα ακόμα άτομα, αφού και τα ίδια διστάζουν τι κατεύθυνση να πάρουν. Αυτός ο φιλελευθερισμός πιο συχνά είναι σημείο αδυναμίας, ανικανότητας της διδασκαλίας ή αποδεικνύει μια έλλειψη ενδιαφέροντος για τα προβλήματα εκείνων που σας εμπιστεύτηκαν. Αυτό που με παρακινεί να μεταδώσω τις ιδέες μου είναι ότι θα κάνουν αισθητή μια μέθοδο, κατά το μέτρο όπου κατέληξα κι εγώ σε αυτές. Δεν έχω καθόλου την πρόθεση να συντάξω μια συλλογή από συνταγές «διά πάσαν χρήσιν». Μια άλφα μέθοδος κατάλληλη για μένα μπορεί καμιά φορά να προκαλέσει αντιδράσεις διαφόρων ειδών και να υποκινήσει την αναζήτηση άλλων μεθόδων. Αυτό το θεωρώ κεφαλαιώδες για τη διάπλαση ενός ατόμου. Πώς θα κάνω για να μεταδώσω τις ιδέες μου ή τουλάχιστον για να δώσω μια συνοπτική εικόνα των ιδεών μου; Δύο είναι οι τρόποι: Πρώτον θα αναπτύξω τις αντιδράσεις που μπορεί να υπάρχουν σχετικά με τα ιστορικά δεδομένα. Γενικώς, δηλαδή θα προσπαθήσω να διαμορφώσω την κριτική σκέψη με θέμα γενικές καταστάσεις. Έπειτα θα φροντίσω να διεγείρω τον μηχανισμό της δημιουργίας, χρησιμοποιώντας την αναλυτική ερμηνεία. Δεν είναι τόσο εύκολο να διαμορφώσω την κρίση των άλλων. Είναι κιόλας αρκετά δύσκολο να διαμορφώσεις τη δική σου κριτική ικανότητα, που υπόκειται πάντα σε αναθεωρήσεις. Πρόκειται για ένα πολύ ασταθές υλικό και θάταν παράλογο να επιχειρήσουμε να το κλείσουμε σε στενά και αμετάβλητα όρια...Φροντίζω να χρησιμοποιώ συγκριτικές μεθόδους που βασίζονται σε αντικειμενικές αλήθειες, όσο τουλάχιστον μπορεί να θεωρηθεί αντικειμενική η αλήθεια...Όταν διαπλάθω την κρίση φροντίζω πάνω από όλα να τονίσω τη σχετικότητα, το ξαναλέω, και την προσωρινότητα των μέσων που μεταχειρίζομαι. Επιδιώκω έτσι να ελευθερώσω το πνεύμα από τις προκαταλήψεις που συχνά σωρεύονται σε μια τρέχουσα διδασκαλία και να το κάνω να ερευνήσει άμεσα την περίπτωση που αντιμετωπίζει. Ίσως μου πουν ότι αυτή η μέθοδος είναι επικίνδυνη διότι οι δυνατοί θα της αντισταθούν και οι αδύνατοι θα καταποντιστούν. Αυτό είναι αλήθεια, αλλά τι να γίνει; Αν ένα πνεύμα είναι άξιο να αντιδράσει με τρόπο χρήσιμο, μου φαίνεται προτιμότερο να το αφήσω να προχωρήσει με τα δικά του μέσα παρά να του δώσω δεκανίκια που θα του κάνουν να ατροφήσουν οι δυνάμεις του.Οι μηχανισμοί της δημιουργίας δεν αξίζουν τίποτα δίχως φαντασία, αλλά και δεν αξίζουν επίσης δίχως την εξάσκηση που τους διπλασιάζει τις ικανότητές τους και πλουτίζει ασταμάτητα τα μέσα τους...
Δεν φοβάμαι να μεταδίδω τις ιδέες μου, δηλαδή να παρουσιάζω στον μαθητή την προσωπικότητά μου και να του δίνω, ελπίζω, με αυτόν τον τρόπο την επιθυμία να δημιουργήσει και εκείνος μια προσωπικότητα εντελώς ανεξάρτητη από τη δική μου. Πιστεύω πως αυτή η μέθοδος είναι πιο αποτελεσματική από μια ανεκτικότητα «ενός καλού παππού» δίχως μεγάλη πειθώ.
Έρχομαι τώρα στη λέξη προσωπικότητα: τη μαγική λέξη κάθε διδασκαλίας. Όσο μπορώ να είμαι κατηγορηματικός στη θεμελίωση της τεχνικής ή στη μετάδοση των ιδεών, τόσο εδώ θα περιοριστώ στην προσδοκία. Εκείνο που αναγνωρίζω πως είμαι ικανός να κάνω είναι να οξύνω μια προσωπικότητα ή να την αφυπνίσω, που είναι σχεδόν το ίδιο. Αν κρίνω από τη δική μου πείρα, μπορώ να δω, ύστερα από δεκαεπτά χρόνια, τώρα που όλα έχουν γίνει ξεκάθαρα, πως δεν είχε αναδειχτεί καμιά προσωπικότητα ανάμεσα στους συμμαθητές μου όταν φοιτούσα στην τάξη. Άλλωστε, το να απαιτεί κανείς να αναδείξει προσωπικότητες, είναι σαν να παρωδεί την ίδια την έννοια της παιδαγωγικής. Είναι αδύνατον να κηδεμονεύσεις μια προσωπικότητα χωρίς να φτιάξεις έναν οπαδό...
Η σχέση ανάμεσα στο πνεύμα του δασκάλου και του μαθητή μου φαίνεται σαν πυροδότηση. Η κρυμμένη εκρηκτική ουσία του μαθητή δεν θα μπορούσε να εκραγεί δίχως την πνευματική επίδραση του δασκάλου. Αλλά η ένταση της έκρηξης δεν είναι καθόλου ανάλογη με την ισχύ του πυροδότη και ο μηχανισμός της μπορεί να λειτουργήσει χωρίς ο πυροδότης να το ξέρει...
Καμιά φορά σε μια απλή συζήτηση άσχετη με τη μουσική μαθαίνει κανείς τα περισσότερα. Μας έτυχε να έχουμε ολόκληρα απογεύματα συζητήσεις και συνδιαλέξεις που, καθώς ήταν ελεύθερες από κάθε άμεση εφαρμογή, βρέθηκαν να είναι οι πιο καρποφόρες, γιατί ο καθένας τις εφάρμοζε στα προβλήματά του, στις απόψεις του. Μερικές φορές συμβαίνει η πολύ στενή επαφή με ένα ορισμένο έργο να περισπά την προσοχή γιατί ακριβώς την περιορίζει σε προβλήματα πολύ συγκεκριμένα και κατεβάζει την πνευματική λειτουργία σε θέματα ωφελιμιστικά...
Αυτό όμως που δεν μεταδίδεται με κανένα τρόπο είναι η φαντασία. Πρέπει επομένως να παραδεχτεί κανείς το γεγονός ότι δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα για να υπάρξει φαντασία...Δεν πιστεύω μεν την παιδαγωγική ικανή να αναδείξει προσωπικότητες, αλλά όταν υπάρχει προσωπικότητα, ο ρόλος του παιδαγωγού παίρνει ύψιστη σημασία...Για μένα η πιο υψηλή αποστολή της παιδαγωγικής δεν είναι να προσφέρει την ασφάλεια και τη βεβαιότητα. Αν έρθει μια μέρα να νιώσετε ευγνωμοσύνη για έναν δάσκαλο, θα είναι γιατί θα σας έχει ξυπνήσει, πάνω από όλα, την αμφιβολία και το ανικανοποίητο. Όχι μια συναισθηματική αμφιβολία και ένα αόριστο συναίσθημα ανικανοποίητου, αλλά μια αμφιβολία και μια ανησυχία θεμελιακές...
Υπάρχουν πολλοί τρόποι για να βλέπεις ένα σύννεφο, όπως έλεγε ο Άμλετ: «σαν καμήλα, νυφίτσα, φάλαινα…». Έτσι και το τελικό μου μάθημα θα ήθελα να είναι:
Είθε η φαντασία να σας κάνει να βάλετε τάξη στο μουσικό σύμπαν. Μπορώ να σας δώσω τα αναγκαία εφόδια, να αναπτύξω τη δεξιοσύνη σας στον χειρισμό τους, να κατευθύνω την ικανότητα των μυώνων σας και των δυνατοτήτων σας. Αλλά να ξέρετε πως αν μου έρθετε χωρίς φαντασία, θα ξαναφύγετε δίχως φαντασία. Και όταν κανείς με ρωτά να μάθει αν είναι προικισμένος ή όχι, του απαντώ πάντοτε: Ρωτήστε εσείς ο ίδιος τον εαυτό σας. Είστε ο καλύτερος κριτής…
Από τις καλλιτεχνικές σημειώσεις του Πλάτωνα Ριβέλλη