Το πρώτο ερώτημα που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε, όταν μιλάμε για ύφος στη Φωτογραφία, αφορά το ίδιο το περιεχόμενο του όρου, αν υπάρχει δηλαδή κάτι τέτοιο, και αν ναι, τι είναι και πώς το αναγνωρίζουμε. Είναι κάτι που καθορίζεται από τεχνικές ή αισθητικές επιλογές και μεθόδους ή δεν αφορά μόνο τα αισθητικά χαρακτηριστικά μιας φωτογραφίας; Τελικά το ύφος ανακαλύπτεται, επινοείται, αντιγράφεται ή αποκαλύπτεται;
Για να λάβουμε απαντήσεις, θα πρέπει να σκεφτούμε καταρχάς τον τρόπο που μια φωτογραφία δομείται, ποια δηλαδή είναι τα οντολογικά της χαρακτηριστικά. Για λόγους διευκόλυνσης, ας δεχτούμε να εργαστούμε υπό τους όρους μιας συνθήκης, το γνωστό σε όλους τρίπτυχο: Αναφορά, μορφή, περιεχόμενο. Ως Αναφορά ή θέμα, εννοείται αυτό που ο φωτογράφος επέλεξε να συμπεριλάβει στο κάδρο του άμεσα ή έμμεσα. Ως μορφή ή φόρμα, τα τεχνικά και αισθητικά χαρακτηριστικά της φωτογραφίας, και ως περιεχόμενο ή νόημα, εννοείται το αποτέλεσμα της ανάγνωσης, ανάλυσης και ερμηνείας της μορφής.
Τι ακριβώς σημαίνει όμως «ερμηνεία» και πώς διαμορφώνεται;
Προέρχεται αποκλειστικά από στοιχεία που ενυπάρχουν στη φωτογραφία ή συμπεριλαμβάνει τη διαμεσολάβηση σκέψεων και προβληματισμών του θεατή;
Στο λεξικό του Γ. Μπαμπινιώτη διαβάζουμε: "Ερμηνεία / Η εξήγηση, ανεύρεση κρυμμένων νοημάτων ή η ανάδειξη των αιτιών, των προθέσεων και των παραγόντων που συντελούν στη διαμόρφωση συγκεκριμένου αποτελέσματος." Γίνεται αντιληπτό ότι στον όρο «ερμηνεία» θα πρέπει να αποδώσουμε ευρεία σημασία, πάντα σε συνάρτηση με αυτά που η φωτογραφία δείχνει (σημαίνοντα). Έτσι, η ερμηνευτική διαδικασία αφορά την αλληλεπίδραση της εικόνας με τον θεατή, ο οποίος έχει ένα συγκεκριμένο πολιτισμικό, εμπειρικό και γνωστικό υπόβαθρο, και για το λόγο αυτό μπορεί να πάρει ποικίλες μορφές. Επίσης, στην διαδικασία της ερμηνείας μπορούν να συμπεριλαμβάνονται κι άλλες λειτουργίες που δεν αφορούν άμεσα αυτή καθαυτή τη φωτογραφία, όπως το ιστορικό ή κοινωνικό πλαίσιο από το οποίο προέρχεται, ο τρόπος παρουσίασής της (π.χ. έκθεση, βιβλίο κ.ά.), λόγοι που οδήγησαν στη δημιουργία της και τρόποι με τους οποίους χρησιμοποιήθηκε, στοιχεία ή πληροφορίες για το φωτογράφο κ.λπ. Επιπλέον, η ανάλυση, δηλαδή η συστηματική περιγραφή των αισθητικών χαρακτηριστικών της εικόνας, αν και τεχνική κυρίως διαδικασία, μπορεί να επηρεάσει την ερμηνεία και να καθορίσει το νόημα. Θα πρέπει λοιπόν να είμαστε πολύ προσεκτικοί κατά τη διάρκεια της αναζήτησης ύφους, όταν εκ των πραγμάτων θα εμπλακούμε στη σύνθετη και καθ’ όλα υποκειμενική ερμηνευτική διαδικασία.
Ας επιστρέψουμε όμως στο τρίπτυχο της αναφοράς, της μορφής και του περιεχομένου. Αν και αποτελεί μια απλοποίηση που ίσως να γεννά περισσότερα ερωτήματα απ' όσα απαντά, μπορεί να μας φανεί χρήσιμο στην αναζήτησή μας αν εστιάσουμε στις δύο πρώτες πτυχές του και περισσότερο στη μορφή. Παρατηρώντας δύο ή περισσότερες φωτογραφίες, η σύγκριση είναι κάτι που δεν αποφεύγεται. Πέρα όμως από το ποια από τις φωτογραφίες μας ενδιαφέρει περισσότερο, υπάρχει κάτι που αξίζει να αναρωτηθούμε. Μπορούν να υπάρξουν μεταξύ τους κοινά αισθητικά χαρακτηριστικά και ομοιότητες; Μελετώντας δηλαδή έναν αριθμό από φωτογραφίες, δικές μας ή κάποιου άλλου, μπορούμε να εντοπίσουμε κοινά στοιχεία στο θέμα ή στον τρόπο απεικόνισης; Η απάντηση είναι σχεδόν αυτονόητη, ακόμα κι αν το δούμε στατιστικά.
Προφανώς, ναι. Η θεματική ομοιότητα καταρχάς μπορεί να προκύψει μέσω των άμεσων επιλογών του φωτογράφου, μπορεί να φωτογραφίζει συνήθως δέντρα, αυτοκίνητα, ανθρώπους κλπ. Πέρα όμως από το τι απεικονίζεται σε κάθε φωτογραφία, θα μπορούσε να υπάρξει ομοιότητα σε επίπεδο μορφής για παράδειγμα στη γωνία λήψης (vantage point) ή στην αίσθηση της προοπτικής, αν λόγου χάρη όλες οι φωτογραφίες φωτογραφήθηκαν με ίδιας εστιακής απόστασης φακό. Η ομοιότητα θα μπορούσε να επεκτείνεται στην οργάνωση των στοιχείων στο κάδρο, δηλαδή στη σύνθεση, στον λόγο πλευρών της εικόνας (φορμά 2:3, 1:1…) κ.λπ.
Είναι δυνατό λοιπόν να εντοπίσουμε διάφορα κοινά αισθητικά χαρακτηριστικά μεταξύ φωτογραφιών, κι όταν αυτό συμβαίνει, τότε η ανάγνωση αποκτά μεγαλύτερο ενδιαφέρον, αφού η επανάληψη μπορεί να μας προσφέρει χρήσιμες πληροφορίες και να μας βοηθήσει να αποφύγουμε μια επιφανειακή ερμηνεία. Με αφορμή τις ομοιότητες αυτές, στην ερμηνεία μας μπορούμε να συμπεριλάβουμε υποκειμενικά συμπεράσματα που να αφορούν καταρχάς το φωτογράφο, να αναρωτηθούμε για τους λόγους που τον οδήγησαν να κάνει τις συγκεκριμένες επιλογές στο έργο του κ.ά.
Όμως αυτό δεν είναι αρκετό για να μιλήσουμε για ύφος. Θα χρειαστεί να θέσουμε ένα ακόμα ερώτημα, η απάντηση του οποίου που θα μας οδηγήσει σε πιο ουσιαστικά συμπεράσματα: Μεταξύ αυτών των κοινών αισθητικών χαρακτηριστικών που εντοπίσαμε, μπορεί να διαφαίνεται ένας γενικός τρόπος χειρισμού της εικόνας, από τον οποίο να προκύπτει ένας τόνος ή μια συνολική διάθεση, είτε απέναντι στο θέμα είτε ακόμα και απέναντι στον θεατή; Μπορούν δηλαδή, να υπάρξουν αναγνώσιμα στοιχεία μιας κοινής ρητορικής που να προέρχεται μέσα απ’ τις φωτογραφίες, δηλαδή ένα γενικότερο «τι» αλλά κυρίως «πώς» ο φωτογράφος δείχνει αυτά που δείχνει; Ας δούμε ένα παράδειγμα.
Οι εικόνες του Βρετανού φωτογράφου Martin Parr, αφορούν πτυχές της σύγχρονης ζωής, της μαζικής κουλτούρας, των κοινωνικών τάξεων της Αγγλίας αλλά και γενικότερα του δυτικού κόσμου. Ο Parr προσεγγίζει τα θέματά του με οικειότητα, χιούμορ αλλά και με διάθεση σαρκασμού. Η συχνή χρήση του φλάς, η πολυσημία των χρωμάτων κλπ. μεταφέρουν αυτή την οικειότητα και σε εμάς ως θεατές, κάνοντάς μας να συμμετέχουμε ευχάριστα στο βουαγιεριστικό παιχνίδι του φωτογράφου. Αναλύοντας και ερμηνεύοντας το έργο του, πιθανώς να αντιληφθούμε ότι από τις φωτογραφίες του απορρέει μια συνολική διάθεση, μια γενικότερη αίσθηση που μας επηρεάζει θετικά. Οι σκηνές του είναι κυρίως ημερήσιες και πλημμυρισμένες από φως, ένα χαρακτηριστικό που το Χόλυγουντ συνήθιζε να χρησιμοποιεί σε κωμικά φιλμς. Το συγκεκριμένο αισθητικό χαρακτηριστικό μάλιστα, λόγω της εμπειρικής κινηματογραφικής μας εκπαίδευσης, μπορεί πιθανώς να επιτείνει την αίσθηση κωμικότητας των φωτογραφιών του Βρετανού φωτογράφου. Η εγγύτητα μεταξύ του φακού του και των θεμάτων του, απαλύνει τον σαρκασμό του Parr, τον κάνει να μοιάζει με διακριτικό σχολιασμό της καθημερινότητας, με ήπια σάτιρα χωρίς διδακτική ή καταγγελτική αύρα. Έτσι, μας αφήνει την αίσθηση ότι η πραγματικότητα που παρουσιάζει συμπεριλαμβάνει και τον ίδιο και εν προεκτάσει κι εμάς.
Photo credit: Andreas Katsakos
Όλοι μας προφανώς, έχουμε γνωρίσει ανθρώπους που ξέρουν να αυτοσαρκάζονται διακωμωδώντας τον εαυτό τους ως μέρος μιας γενικότερης κατάστασης. Αυτό είναι το στυλ ή το ύφος τους, και λόγω αυτού τους κατατάσσουμε σε μια γενικότερη κατηγορία ανθρώπων που σκέφτονται κατ’ αυτό τον τρόπο. Το στυλ ή ύφος δηλαδή, είναι μια γενική αλλά αναγνωρίσιμη στάση ζωής ή αντιμετώπιση του κόσμου. Και αυτή η στάση ζωής, που συνήθως την αντιλαμβανόμαστε μέσα από τη γλώσσα, μπορεί να διαφαίνεται και μέσα από άλλους κώδικες επικοινωνίας όπως η Φωτογραφία. Έτσι, αναλύοντας και ερμηνεύοντας το έργο τους, μπορούμε να μιλήσουμε για το ανεκδοτολογικό ύφος του Elliott Erwitt, του Γιώργου Δεπόλλα κ.ά, το λυρικό ύφος του Πέτρου Κουμπλή ή του Trent Parke, το μελαγχολικό ύφος της Nan Goldin, το γκροτέσκ ύφος του Bruce Gilden, το φεμινιστικό ύφος της Dorothea Lang κ.ά. Διάφορες κατηγορίες ύφους, μπορούν να αναγνωρισθούν στο φωτογραφικό έργο, όπως αναγνωρίζονται στον άνθρωπο. Η αναγνώριση ύφους δύναται να απαντά εν μέρει στο γιατί κάποιες φωτογραφίες μας επηρεάζουν θετικά και κάποιες όχι, διότι όπως προαναφέραμε, οι σκέψεις και οι εμπειρίες μας αλληλεπιδρούν με τις φωτογραφίες αυτές. Μπορούμε δηλαδή να πούμε πως κατά μια έννοια, η συνειδητή αναγνώριση του ύφους ενός φωτογράφου συγκρίνεται, συνήθως ασυναίσθητα, με το δικό μας ύφος, και το αποτέλεσμα της σύγκρισης αυτής ενσωματώνεται στην ερμηνεία. Όταν λοιπόν το ύφος που απορρέει από το έργο ενός φωτογράφου μας προκαλεί εντύπωση, μας επηρεάζει και μας προκαλεί να αντιδράσουμε, ίσως αναρωτηθούμε το εξής: Μπορούμε να το αντιγράψουμε; Η απάντηση είναι σχετική και ο καθένας μπορεί να δώσει τη δική του. Γι’ αυτό θα αναφερθώ σε ένα προσωπικό παράδειγμα.
Ο Αντρέας Κατσάκος είναι ένας από τους πολλούς Έλληνες φωτογράφους που δομούν το έργο τους στην εποχή μας. Ένας άνθρωπος έξω καρδιά, ευθύς, λίγο τραχύς αλλά ακομπλεξάριστος, με μια γοητευτική, σχεδόν παιδική εξωστρέφεια. Η επαφή μου μαζί του, αλλά και με το έργο του, υπήρξε αποκαλυπτική και η εντύπωση που είχα εξ αρχής δεν άλλαξε με την πάροδο του χρόνου. Αν και τον γνώρισα σε μια περίοδο που έψαχνε το δρόμο του, οι ενδείξεις ενός καρτουνίστικου κόσμου ξεχείλιζαν από τις φωτογραφίες του. Ο φωτογραφικός κόσμος του Αντρέα Κατσάκου είναι μια πολύχρωμη αντανάκλαση της πραγματικότητας. Ένας κόσμος με χιούμορ, ενίοτε ήπια μελαγχολικός αλλά όχι απαισιόδοξος, γεμάτος εκπλήξεις και πειράγματα, πονηρός χωρίς όμως να γίνεται χυδαίος. Ένας κόσμος όπου η νύχτα είναι σχεδόν μέρα, δεν φοβίζει ούτε κρύβει μυστήρια. Οι χαρακτήρες των εικόνων του, ξένοι ή μέλη της οικογένειάς του, συναγωνίζονται σε γοητεία τους ήρωες κινουμένων σχεδίων των παιδικών μας χρόνων. Ο χαρούμενος αισθητικός πλούτος του Κατσάκου μας μεταφέρει σε μια οπτική παραμυθία όπου όλα είναι πιθανά.
Photo credit: Andreas Katsakos
Ο Αντρέας Κατσάκος θα μπορούσε να αποτελεί μια από τις πολλές περιπτώσεις που τυχόν θα θέλαμε να μιμηθούμε, αντιδρώντας στη θετική επίδραση των εικόνων του. Αναλύοντας το έργο του συμπεριλαμβάνοντας και τη νέα συνθήκη ενός γενικού χιουμοριστικού ύφους, θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε και να αναπαράγουμε εκείνα τα χαρακτηριστικά που καταδεικνύουν το ύφος αυτό, που συνθέτουν τον γενικό τόνο και τη διάθεση στις εικόνες του. Όμως, θα είχαμε αγνοήσει ή απομονώσει τον κρισιμότερο παράγοντα που καθορίζει το ύφος, τον Άνθρωπο. Ο λόγος που ούτε η θεματική πολυμορφία των εικόνων του Κατσάκου, ούτε τα ποικίλα αισθητικά χαρακτηριστικά, δεν μπορούν να περιορίσουν τις υφολογικές του ιδιαιτερότητες απ’ το να γίνουν αντιληπτές, είναι γιατί οι εικόνες αποτελούν αντανάκλαση της κοσμοθεωρίας του ανθρώπου πίσω από την κάμερα. Οι εικόνες του είναι απόδειξη της στάσης ζωή του, είναι ο ίδιος. Όμως, η δική μας στάση ζωής μπορεί είναι διαφορετική, εσωστρεφής, στοχαστική, συγκρατημένη κλπ. Έτσι, η ασυμβατότητα που θα προκύψει θα είναι καθοριστική για το έργο μας, και η μίμηση, εκτός ότι δεν θα αντέξει στο χρόνο, δεν θα μπορεί να κρυφτεί.
Αν λοιπόν αγνοήσουμε τη σημασία της στάσης ζωής που μας καθορίζει, αν δεν επιλέξουμε τα στοιχεία που θέλουμε να αντιγράψουμε σε συνάρτησή με την κοσμοαντίληψή μας, τότε πολύ πιθανό να καταλήξουμε σε μια ψυχρή κατασκευή από την οποία ακόμα κι αν διαφαίνεται ένα γενικό ύφος, θα έχει την τάση να αποδομείται. Διότι αυτό που προσδίδει στο ύφος σαφήνεια, είναι ο ξεχωριστός τρόπος που κάθε φωτογράφος επιλέγει το «τι» απεικονίζει σε συνάρτηση με την κοσμοθεωρία του, και ενσωματώνει τις εμπειρίες, τις πεποιθήσεις και τις ιδέες του στο «πώς» το απεικονίζει. Τότε, το μόνο που θα απαιτείται για την ανάδυση ενός ιδιαίτερου ύφους είναι λίγος χρόνος, υπομονή και πολύ δουλειά, μέχρι αυτό που μας χαρακτηρίζει ως άτομα να αποκαλυφθεί και στις φωτογραφίες μας και εν συνεχεία να εξελιχθεί σε κάτι προσωπικό, σε κάτι ιδιοσυγκρασιακό.
Συμπερασματικά, το ύφος είναι καταρχάς ένας συνολικός τόνος ή γενική διάθεση που απορρέει από την εικόνα, ορίζοντας τη μορφική της ιδιοσυστασία. Μπορούμε να πούμε πως είναι ο ρυθμιστής της εικόνας και εκ των πραγμάτων ρυθμιστής του περιεχομένου, κάτι που του δίνει το δικαίωμα να θεωρείται θεμελιώδες χαρακτηριστικό του οπτικού λόγου. Αποκαλύπτεται ως γενική ή πιο προσωπική στάση ζωής, όταν ο φωτογράφος ενσωματώνει συνειδητά ή ασυναίσθητα την κοσμοθεωρία του στο έργο του και τέλος, αναγνωρίζεται από τους θεατές μέσα από τη σύγκριση, την ανάλυση και την ερμηνεία του φωτογραφικού έργου. Στο σημείο αυτό λοιπόν, έφτασε η στιγμή να αντικαταστήσουμε τη συνθήκη: Αναφορά, Μορφή, Περιεχόμενο και να μιλήσουμε για μια νέα, ίσως πιο λειτουργική, που δίνει μεγαλύτερο βήμα στον ίδιο τον φωτογράφο να υπάρξει στο έργο του. Να μιλήσουμε για το τετράπτυχο: Αναφορά, Μορφή, Ύφος, Περιεχόμενο.
Αναδημοσίευση από το περιοδικό Φωτογράφος