"Είναι αλήθεια πως στον καθρέφτη όλα είναι ανάποδα, αλλά χωρίς αυτόν δεν θα μπορούσαμε να δούμε τον εαυτό μας." 

Τζελαλαντίν Αλ Ρουμί

Η φωτογραφία, η εικόνα, είναι υποκατάστατο πραγματικότητας. Ποια πραγματικότητα υποκαθίσταται από την εικόνα; 

Απαραίτητη προϋπόθεση για να δημιουργηθεί μια εικόνα είναι τα συναισθήματα της επιθυμίας ή του φόβου ή και των δύο μαζί.  Αυτό σημαίνει ότι η εικόνα που φτιάχνεται είναι είτε επιθυμία είτε φόβος που έγινε εικόνα. 

Επομένως, η εικόνα εμπεριέχει πάντα ένα νόημα, αποτελεί λόγο με εικόνες. Για να υπάρξει η εικόνα, θα πρέπει να έχει κάτι να μας πει. Η λεζάντα μιας φωτογραφίας αποσκοπεί στο να μεταφράσει σε λέξεις τον εικονιζόμενο λόγο.

Οι λέξεις είναι πιο δυνατές από τις εικόνες, απαιτούμε από τη φωτογραφία να μιλήσει, τη ρωτάμε τι ξέρει, τι μπορεί να πει.

 Susan Sontag

Η κοινή ετυμολογική καταγωγή της εικόνας και της λέξης βρίσκεται στη σανσκριτική ρίζα bha. Από αυτή προκύπτει η ελληνική λέξη απόφαση-αποφαίνεσθαι που σημαίνει κάτι λέγεται αλλά και κάτι φαίνεται. 

Τι είναι νόημα;

Εάν η εικόνα είναι υποκατάστατο της πραγματικότητας και λόγος, τότε και ο λόγος είναι υποκατάστατο πραγματικότητας. Για παράδειγμα, η ψήφος, η υπογραφή μας, η φράση “στο λόγο μου”, μας εκπροσωπούν, υποκαθιστούν την παρουσία μας. Μία ευχή, ένα “χτύπα ξύλο”, ένα "άμπρακατάμπρα" αφορούν εκφράσεις που αποσκοπούν είτε στο να επέλθει μια επιθυμητή απούσα πραγματικότητα είτε να αποτραπεί μια ανεπιθύμητη πραγματικότητα. Οι λέξεις είναι ισοδύναμες πραγματικότητας και εκπροσωπούν πράγματα απόντα. Για παράδειγμα, ο θεός της Βίβλου δημιουργεί τον κόσμο με το λόγο του “είπε και έγινε”.

Μιλάμε όχι για να επικοινωνήσουμε, αλλά για να συντάξουμε μία εσωτερική πραγματικότητα την οποία, εφόσον το επιθυμούμε, θα την επικοινωνήσουμε. Το νόημα είναι υποκειμενικό, αν και χρησιμοποιούμε αντικειμενικές λέξεις οι οποίες και δίνουν εντύπωση αντικειμενικής πραγματικότητας.

Η εικόνα δεν εμπεριέχει απλά νόημα, είναι νόημα. Χωρίς το νόημα δεν βλέπουμε. 

Πώς προκύπτει όμως αυτό το νόημα; Πώς προκύπτουν οι λέξεις;

Το στάδιο του καθρέφτη

Σε όσους καθρέφτες και να κοιτάξεις, το βλέμμα σου δεν μπορείς να το δεις.

 Jacques Lacan

Το "στάδιο του καθρέφτη”, εισήγαγε στην ψυχανάλυση ο Jacques Lacan, ένας από τους σημαντικότερους ψυχαναλυτές. Κατά το στάδιο αυτό δομείται η έννοια του πρώτου ενικού προσώπου, του “εγώ”, η εικόνα του σώματος μέσα από την εικόνα στον καθρέφτη. 

Στην αρχή της ζωής του, το παιδί είναι δεν είναι σε θέση να αναγνωρίσει την εικόνα του στον καθρέφτη. Το Εγώ του δεν έχει δημιουργηθεί ακόμα. Δεν μπορεί να διακρίνει τον εαυτό του από τους άλλους.

Προχωρώντας, το παιδί αντιλαμβάνεται ότι αυτό που βλέπει δεν είναι ένα πραγματικό ον αλλά μια εικόνα και διακρίνει την δική του εικόνα από την εικόνα των άλλων. Το παιδί σιγά-σιγά θα αρχίσει να ξεχωρίζει την εικόνα του και να ταυτίζεται με αυτή.  Αυτή είναι η πρωταρχική ταύτιση και έχει μεγάλη σημασία για την διαμόρφωση του Ιδεώδους Εγώ. 

Όταν το παιδί βλέπει την εικόνα του μέσα στον καθρέφτη, συνήθως αυτός ο αντικατοπτρισμός, συνοδεύεται από τα λόγια και από το βλέμμα της μητέρας του. Οι μητέρες, ενστικτωδώς πηγαίνουν το παιδί τους στον καθρέφτη παρουσιάζοντάς το στο ίδιο. Εκεί δεν λένε "αυτός/αυτή είσαι", λένε το όνομά του.  Η εικόνα ονοματίζεται. Η πλαισίωση της εικόνας με τα λόγια, αλλά ακόμα πιο πολύ με τα συναισθήματα της μητέρας, είναι αποφασιστικά για την δημιουργία του “εγώ” του παιδιού. Αυτό με το οποίο το παιδί θα ταυτιστεί, είναι με την εικόνα που η μητέρα του έχει για εκείνο. Το μικρό παιδί, καθρεφτίζεται μέσα στα μάτια της μητέρας του. Τα συναισθήματά της είναι η εικόνα που θα έχει από δω και πέρα για τον εαυτό του.

Η διαδικασία αυτή αφήνει πάντα κάποιο κενό, το κενό της πραγματικότητας την οποία υποκαθιστά η εικόνα. Ως συνέπεια έρχεται η αναζήτηση καθρεφτών (πραγματικών, συμβολικών, φαντασιακών) με σκοπό να βρεθεί η πλήρης εικόνα μας. Κίνητρο για να βρεθεί αυτή η πλήρης εικόνα είναι η επιθυμία. Αυτή μας κινεί μέσα στο χρόνο, μέσα στη ζωή, σε αναζήτηση του ιδανικού μας καθρέφτη.

Η φωτογραφία, υποσχόμενη την πραγματικότητα, γίνεται ένας συμβολικός καθρέφτης όπου ο φωτογράφος βλέπει την εικόνα του όπως θα ήθελε να είναι.  Ο φωτογράφος βρίσκεται πάντα μπροστά από το φακό του. Η φωτογραφία προβάλλει πάντα τους εσωτερικούς μας τόπους. Στον καθρέφτη και στη φωτογραφία βλέπουμε εκείνο που νομίζουμε ότι είμαστε. Ακόμη κι αν δείχνει άλλα πράγματα, στην ουσία πάλι εμάς δείχνει. Τακτοποιούμε τον κόσμο γύρω μας με βάση την εσωτερική εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας και για τον κόσμο. 

Η φωτογραφία είναι η αληθινή έκφραση αυτού που νιώθει κάποιος για το σύνολο της ζωής

 Ansel Adams

 Η φωτογραφία αποτελεί θέση μέσα στον κόσμο, συνιστά αναγνώριση της ύπαρξής μας ως παρουσίας στον κόσμο, δηλώνει δυνατά “Υπάρχω - Υπήρξα”. "Εγώ δεν είμαι η φωτογραφία. Η φωτογραφία είναι εγώ."

Οι σκέψεις σταχυολογήθηκαν από την εξής πηγή:

Καγγελάρης Φ. (2017). Homo Photographicus: Ψυχαναλυτικές και Φιλοσοφικές Διαστάσεις της Εικόνας. Θεσσαλονίκη: Ροπή.

Φωτογραφία εξωφύλλου Francesca Woodman