Η τέχνη μπορεί μόνο να δώσει τροφή, ώθηση, ευκαιρία για ψυχική εμπειρία

Ο Andrei Arsenievitch Tarkovsky γεννήθηκε στις 4 Απριλίου του 1932 στο χωριό Zavraje και πέθανε στις 29 Δεκεμβρίου του 1986 στο Παρίσι. Ήταν γιος του μεγάλου Ρώσου ποιητή Arseniy Tarkovsky.
Στο σχολείο ασχολείται με τη μουσική, αργότερα σπουδάζει ζωγραφική. Μαθαίνει αραβικά. Σπουδάζει Γεωλογία. Συνεχίζει τις σπουδές του στο Ινστιτούτο Κινηματογραφίας της Μόσχας με καθηγητή τον Mikhail Romm.
Ο καρκίνος που τον ταλαιπώρησε τα τελευταία χρόνια πριν καταλήξει μας στέρησε από έναν σπουδαίο καλλιτέχνη. Πρόλαβε να δημιουργήσει μόλις επτά ταινίες μεγάλου μήκους και δύο μικρού μήκους στα πλαίσια των σπουδών του:
«Δεν έχει άδεια απόψε» 1960, μικρού μήκους.
«Ο οδοστρωτήρας και το βιολί» 1960, μικρού μήκους (πτυχιακή εργασία).
«Τα παιδικά χρόνια του Ivan» 1962 (Χρυσό Λιοντάρι στη Βενετία)
«Andrei Rublov» 1966 (Βραβείο Διεθνούς Ένωσης Κριτικών Fipresci στις Κάννες).
«Solyaris» 1972 (Αργυρός Φοίνικας στις Κάννες).
«Ο Καθρέφτης» 1975 (αυτοβιογραφική).
«Stalker» 1979 (Ειδικό Βραβείο στις Κάννες).
«Νοσταλγία» 1983 (Ειδικό Βραβείο στις Κάννες).
«Θυσία» 1986 (Ειδικό Βραβείο στις Κάννες).

Αυτές οι μόλις επτά μεγάλου μήκους ταινίες του, ήταν αρκετές για να δημιουργήσει μια ιδιαίτερη κινηματογραφική γλώσσα.
Μια δική του σχολή, που αναδεικνύει την πνευματικότητα του ανθρώπου.

Αφίσα από το γενικό αρχείο του κράτους της Φλωρεντίας. Από το μεγάλο αφιέρωμα που επιμελήθηκε ο γιος του Ταρκόφσκυ στην Φλωρεντία το 2007.

Φωτογραφία: Βαγγέλης Ταμβάκος 

Σκοπός αυτού του άρθρου αφιερώματος είναι να δοθεί το ερέθισμα για να ξαναδούμε τις ταινίες του ή να τον ανακαλύψουν όσοι τον έχουν προσπεράσει. Να προσπαθήσουμε και ως φωτογράφοι να θέσουμε και εμείς στους εαυτούς μας τα ερωτηματικά για την εικόνα, την τέχνη μας, για τον ρόλο μας, για την πραγματικότητα, για τα όνειρά μας.

Ο Tarkovsky γράφει τις σκέψεις του για την τέχνη, για το έργο του και για τους καλλιτέχνες που θαυμάζει στο βιβλίο με τίτλο «Ο Αποτυπωμένος χρόνος». Στην Ελλάδα κυκλοφορεί το 1987 από τις εκδόσεις Νεφέλη σε μετάφραση του Σεραφείμ Βελέντζα με τίτλο «Σμιλεύοντας το χρόνο».
Όπως γράφει στο σημείωμά του ο μεταφραστής:

«ο χρόνος, βασικό υλικό μιας τέχνης που αναζητά ακόμα τη γλώσσα της δεν αποτυπώνεται μόνο στα είκοσι τέσσερα καρέ της κινηματογραφικής ταινίας παρά και στο χαρτί όπου καταφεύγει ο δημιουργός: με τις απόψεις που αναπτύσσονται, βελτιώνονται, αλλάζουν και ίσως απορρίπτονται άλλωστε, το βιβλίο αυτό γραφόταν πολλά χρόνια».

Νομίζω πως έχει μεγαλύτερη αξία για τον αναγνώστη αυτού του άρθρου να παραθέσω σκέψεις, απόψεις και προβληματισμούς του ίδιου του δημιουργού, προσεγγίζοντας τον ίδιο και το έργο του.
Έτσι κι αλλιώς ο θεατής των ταινιών του, βρίσκεται μπροστά σε μια ποιητική αποκάλυψη, μπροστά σε μια έκπληξη που σοκάρει.

Πώς μπορεί σε ένα άρθρο να περιγραφεί και να μεταδοθεί η μεγαλειώδης εμπειρία απόλαυσης των ταινιών που δημιούργησε ο Andrei Tarkovsky;
Aντιμετώπισε πάρα πολλές δυσκολίες και εμπόδια στην πατρίδα του γιατί οι ταινίες του δεν ήταν αρεστές στο πολιτικό σύστημα ή κατανοητές από το κοινό.
Στις ταινίες του χρησιμοποιεί εκπληκτικά την φωτογραφία, τη μουσική ως επωδό των κινηματογραφικών πλάνων, τα ποιήματα του πατέρα του, τη ζωγραφική, τους ήχους. Δεν δέχεται τους συμβολισμούς, σέβεται τον θεατή και τον αφήνει ελεύθερα να κινηθεί και να γίνει μέρος της ταινίας.

O Tarkovsky γράφει:

«Η τέχνη μπορεί μόνο να δώσει τροφή, ώθηση, ευκαιρία για ψυχική εμπειρία».

Και συνεχίζει:

«Γιατί υπάρχει η τέχνη;»
«Ποιος τη χρειάζεται;»
«Την έχει πράγματι ανάγκη κανείς;»
«σκοπός κάθε τέχνης εκτός αν απευθύνεται στον «καταναλωτή», σαν εμπορεύσιμο αγαθό είναι να εξηγήσει στον ίδιο τον καλλιτέχνη και στους γύρω του γιατί ζει ο άνθρωπος, ποιο είναι το νόημα της ύπαρξής του, να εξηγήσει στους ανθρώπους για ποιο λόγο εμφανίστηκαν σ αυτό τον πλανήτη ή τουλάχιστον να τους θέσει το ερώτημα.»
«με την τέχνη κατακτά ο άνθρωπος την πραγματικότητα μέσα από μια υποκειμενική εμπειρία.»

Ο μεγάλος Σουηδός Σκηνοθέτης Ingmar Bergman αναφέρεται στον Tarkovsky:

«Μια ταινία όταν δεν είναι ντοκιμαντέρ είναι ένα όνειρο. Και γι αυτό ο Tarkovsky είναι ο μεγαλύτερος όλων μας. Κινείται στον χώρο των ονείρων με τρόπο φανερό, χωρίς να εξηγεί τίποτα. ʼλλωστε τι θα μπορούσε να εξηγήσει; Είναι ένας οραματιστής που κατάφερε να σκηνοθετήσει τα οράματά του χάρη σε ένα μέσο που είναι ταυτόχρονα το πιο βαρύ και το πιο ελαφρύ από όλα. Όλη μου τη ζωή χτύπησα στην πόρτα αυτών των χώρων όπου εκείνος κινιόταν με άνεση [] Όταν ανακάλυψα τον Tarkovsky ήταν σαν ένα θαύμα. Ξαφνικά βρέθηκα στην πόρτα ενός δωματίου, του οποίου τα κλειδιά δεν μου είχαν ποτέ δοθεί μέχρι τότε. Ήταν ένα δωμάτιο στο οποίο πάντοτε ήθελα να μπω και στο οποίο εκείνος εκινείτο ελεύθερα και άνετα. Ένιωσα να παίρνω κουράγιο και έμπνευση. Ο Tarkovsky είναι για μένα ο πιο σπουδαίος, αυτός που εφηύρε μια νέα γλώσσα, αληθινή σε σχέση με την ουσία του φιλμ, έτσι όπως συλλαμβάνει τη ζωή σαν αντανάκλαση, τη ζωή σαν όνειρο».

Ο Tarkovsky καθορίζει τα πλαίσια του καλλιτέχνη δημιουργού:

«Ο ποιητής δεν χρησιμοποιεί "περιγραφές" του κόσμου, συμμετέχει στην δημιουργία του».

Επίσης έχουν ενδιαφέρον οι σημειώσεις του για την σχέση καλλιτέχνη και κοινού:

«Αν αποδεχόμαστε άκριτα το γούστο των θεατών, προσπαθώντας να τους ευχαριστήσουμε, σημαίνει απλούστατα ότι δεν τους σεβόμαστε, ότι θέλουμε μόνο να πάρουμε τα λεφτά τους. Αντί να εκπαιδεύουμε το κοινό, προσφέροντάς του εμπνευσμένα έργα τέχνης, εκπαιδεύουμε τους καλλιτέχνες πώς να εξασφαλίζουν τα εισοδήματά τους. Από την άλλη πλευρά το κοινό θα εξακολουθήσει ανενόχλητα και αυτάρεσκα να πιστεύει πως έχει δίκιο πεποίθηση που σπάνια είναι δικαιολογημένη. Η αποτυχία μας να αναπτύξουμε τα κριτήρια του κοινού σημαίνει τελικά ότι το μεταχειριζόμαστε με πλήρη αδιαφορία.»

Πόσο επίκαιρος και διαχρονικός ο λόγος του Tarkovsky:

«Πιστεύω ότι οι πληγές πάντοτε επουλώνονται μέσα από μια πνευματική κρίση. Αυτή η κρίση είναι απόπειρα να βρει κανείς τον εαυτό του, να αποκτήσει νέα πίστη. Είναι ο κλήρος κάθε ανθρώπου που έχει πνευματικούς στόχους. Δεν αποφεύγεται, εφόσον η ψυχή διψά για αρμονία και η ζωή είναι γεμάτη παραφωνία. Αυτή η διχοτόμηση αποτελεί το ερέθισμα για να κινηθούμε, την πηγή του πόνου και ταυτόχρονα της ελπίδας μας, επιβεβαίωση του πνευματικού μας δυναμικού και βάθους.»

«Τελικά, θα θελα να εκμυστηρευτώ στον αναγνώστη ότι το μόνο που δημιούργησε ποτέ η ανθρωπότητα με πνεύμα αυταπάρνησης είναι η καλλιτεχνική εικόνα και θέλω να με πιστέψει. Ίσως το νόημα κάθε ανθρώπινης δραστηριότητας να βρίσκεται στην καλλιτεχνική συνείδηση, στην άσκοπη και ανιδιοτελή καλλιτεχνική πράξη.»