Η έκθεση και η παρουσίαση του φωτογραφικού βιβλίου με τίτλο “Tehom” της Ρενέ Ρεβάχ στο Μουσείο Μπενάκη (14/02/24), στάθηκε μία καλή αφορμή για διάλογο με τον επιμελητή της Κωστή Αντωνιάδη. Μέσα από τη ματιά του ανακαλύπτουμε πώς βίωσε και πώς συμπορεύτηκε με την φωτογράφο σε αυτό το συγκινητικό ταξίδι αυτογνωσίας.
Μία έκθεση με χαρακτήρα προσκυνηματικό, όπως δηλώνει και ο τίτλος της (μια βιβλική εβραϊκή λέξη που σημαίνει: αρχέγονο βάθος), η οποία ακολουθεί την επώδυνη διαδρομή της απώλειας των μελών της οικογένειας της Ρενέ Ρεβάχ από την Θεσσαλονίκη στο Άουσβιτς.
Βαγόνι τρένου στον παλιό Σιδηροδρομικό Σταθμό της Θεσσαλονίκης, που μετέφερε τους Εβραίους στα στρατόπεδα.
Ο διασημότερος επιζών του Ολοκαυτώματος, ο βραβευμένος με Νόμπελ Ειρήνης το 1986 για το έργο του ενάντια στη βία και τον ρατσισμό, ο Ρουμάνος συγγραφέας Ελιέζερ Βίζελ, είχε περιγράψει με λόγια απλά, το Άουσβιτς σε συνέντευξή του στους NewYorkTimes, τον Ιούνιο του 1989.«Για κάτι που δεν μπορεί κανείς να μιλήσει, ας σωπάσει. Το ανείπωτο αντλεί τη δύναμή του και το μυστήριο από τη δική του σιωπή... Το Άουσβιτς είναι κάτι άλλο, πάντα κάτι άλλο. Είναι ένα σύμπαν έξω από το σύμπαν, … βρίσκεται στην άλλη πλευρά της ζωής και στην άλλη πλευρά του θανάτου. Εκεί ζει κανείς διαφορετικά, περπατάει διαφορετικά, ονειρεύεται διαφορετικά. Το Άουσβιτς αντιπροσωπεύει την άρνηση και την αποτυχία της ανθρώπινης προόδου· νίκησε τον πολιτισμό κι αργότερα νίκησε την τέχνη. Όπως κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί το Άουσβιτς πριν από το Άουσβιτς, έτσι και κανείς δεν μπορεί τώρα να επαναλάβει το Άουσβιτς μετά το Άουσβιτς. Η αλήθεια του Άουσβιτς παραμένει κρυμμένη στις στάχτες του».
Πώς τοποθετείστε ως επιμελητής της έκθεσης που πραγματεύεται ένα τόσο δύσκολο και επώδυνο θέμα;
Όταν πριν από τρια περίπου χρόνια η Ρενέ μου πρότεινε να αναλάβω την επιμέλεια του φωτογραφικού έργου που σκόπευε να πραγματοποιήσει, ήμουν εξαιρετικά επιφυλακτικός. Όπως λέει ο Βίζελ, το Άουσβιτς είναι στην άλλη πλευρά της ζωής, δεν μπορεί να το συλλάβει ο ανθρώπινος νους και μου ήταν δύσκολο να σκεφτώ με ποιο τρόπο οι φωτογραφίες, οποιεσδήποτε φωτογραφίες, θα μπορούσαν να το προσεγγίσουν. Μια μέρα η Ρενέ μου αφηγήθηκε την ιστορία με τον παππού της που όταν μαθαίνει τον αφανισμό της οικογένειά του κάθεται τρεις μέρες αμίλητος σε μια καρέκλα στο μπαλκόνι του σπιτιού του. Από αυτή την ιστορία της συντριβής του στη φαντασία της Ρενέ αυτό που μπορούσε να περιγράψει καλύτερα ήταν η καρέκλα στην οποία καθόταν ο παππού της. Φαντάζομαι, μου είπε, αυτή την εικόνα αμέτρητες φορές μέχρι που στο τέλος πιστεύω πως είναι μια ξύλινη, που άλλοτε γίνεται καφενείου και άλλοτε φτιαγμένη από βαρύ μασίφ ξύλο. Τότε κατάλαβα πως η Ρενέ είχε βρει το τρόπο να διαπραγματευθεί το θέμα της. Όταν δε μπορείς να κοιτάξεις κατάματα αυτό που σε πληγώνει στρέφεις το βλέμμα σου σε κάτι άλλο που είναι δίπλα, όπως εδώ στην καρέκλα ή στο οικογενειακό κειμήλιο, ένα τραπεζομάντηλο που έγινε τελικά το νήμα της αφήγησης. Και από εκείνη την μέρα ξεκινήσαμε μια συζήτηση για το ΤΕΗΟΜ που τη συνεχίζουμε ακόμη και σήμερα.
Ο Αλβέρτος Ρεβάχ - 1947 | Ισίδωρος Ρεβάχ - 2022
Οι φωτογραφίες της Ρεβάχ δεν δείχνουν κατάματα τον ανθρώπινο πόνο, δεν είναι σοκαριστικές, ούτε, επίσης, ακολουθούν τις νόρμες της εννοιολογικής φωτογραφίας. Για παράδειγμα, δεν εντάσσονται στο έργο της φωτογραφίες - ντοκουμέντα από άλλες πηγές. Αφηγείται τη δική της προσωπική ιστορία, αποκαλύπτοντας μέσα από τις φωτογραφίες ίχνη και λεπτομέρειες με σκοπό ο θεατής περισσότερο να αισθανθεί παρά να δει. Ποιες δυσκολίες αντιμετωπίσατε κατά τη διάρκεια της επιλογής των φωτογραφιών ή ακόμα και νωρίτερα από την επιλογή της κατεύθυνσης;
Δεν αντιμετώπισα κανένα θέμα στη συνεργασία μας και τόσο η κατεύθυνση της δημιουργίας αυτού του έργου όσο και οι επιλογές των φωτογραφιών ήταν αποτέλεσμα κοινών αποφάσεων που παίρναμε μετά από συζήτηση. Η δυσκολία ήταν περισσότερο για την Ρενέ να φωτογραφίσει το Άουσβιτς ξεπερνώντας την ένταση μεταξύ αισθητικής και ηθικής στην οποία υποβάλλει ο χώρος σε κάθε καλλιτεχνική πράξη. Η έκταση της σκιάς που καλύπτει την εγκληματική πράξη, ο αριθμός των δολοφονημένων, τα τετραγωνικά μέτρα των στρατοπέδων, ο σχεδιασμός, η μεθοδολογία και η διάρκεια αυτού του παραλογισμού προκαλούν δέος που γονατίζει. Η Ρενέ αναζήτησε μια ρωγμή για να περάσει μέσα στο χώρο του στρατοπέδου που οι δικοί της έζησαν τις τελευταίες στιγμές της ζωής τους για να συλλάβει με τη φωτογραφική της μηχανή την αντανάκλαση του βλέμματός τους, αυτό δηλαδή που αντίκρισαν, στο βαγόνι που τους μετέφερε στο στρατόπεδο, στο σκοτάδι των διαδρόμων, στα σκαλοπάτια, στα φωτεινά ανοίγματα των παράθυρων και στις μισάνοικτες πόρτες. Πουθενά στις φωτογραφίες της δεν συναντάμε άνθρωπο, μόνο σημαδεμένους τοίχους από το φονικό δηλητήριο. Είναι εικόνες ερήμωσης, είναι η απόλυτη έρημος της ψυχής.
Η κουλτούρα, τα διαβάσματα, τα κείμενα δημιουργούν εικόνες, είχατε πει. Τι γίνεται στην περίπτωση οπτικοποίησης των βιωμάτων, ειδικά αν αυτά τα βιώματα φέρουν τραύματα είτε διεγενετικά είτε ιστορικά, πόσο βοηθητικός και ουσιαστικός μπορεί να είναι ο ρόλος της φωτογραφίας και πού, ίσως, να εμπεριέχει τον κίνδυνο του επιφανειακού εντυπωσιασμού;
Η φωτογραφία μας αναγκάζει να ερχόμαστε πάντοτε απέναντι στον εαυτό μας. Φωτογραφίζουμε για παράδειγμα ένα πρόσωπο γιατί θέλουμε να το κάνουμε δικό μας, φωτογραφίζουμε ένα τοπίο ή ένα δωμάτιο για να το σημαδέψουμε, να αφήσουμε ένα ίχνος της παρουσίας μας. Είμαστε παντού μέσα στις φωτογραφίες μας. Είμαστε πάντοτε εμείς απέναντι στο θέμα που φωτογραφίσαμε. Με αυτή την έννοια κάθε φωτογραφία που παίρνουμε εγγράφεται ερήμην μας στο ημερολόγιο της ζωής μας και είναι αδύνατον να απαλλαγούμε από αυτό. Και κοιτάξτε, η φωτογραφία είναι ένας τρόπος να μιλάμε για πράγματα που δεν μπορούμε να σχηματίσουμε σε λέξεις, είναι ακριβώς αυτός ο απόρθητος από τη συνείδησή μας χώρος που περιτριγυρίζουμε με τις φωτογραφίες μας. Η φωτογραφία αν το θελήσουμε μπορεί να γίνει ο ψυχαναλυτής μας.
Βαγόνι τρένου στον παλιό Σιδηροδρομικό Σταθμό της Θεσσαλονίκης. Το πορτρέτο είναι της Σολ Βενέτσια, μητέρας του Αλβέρτου Ρεβάχ.
Μπορείτε, παρακαλώ, να μας δώσετε μία εικόνα για το τι ακριβώς θα έχουμε την ευκαιρία να δούμε στο Μουσείο Μπενάκη, όσον αφορά στην παρουσίαση της έκθεσης; Θα έχει πιο εικαστικό χαρακτήρα από ότι έχουμε συνηθίσει; Εννοώ εικόνες πέρα από την κλασική παρουσίαση, μαύρο κάδρο στον τοίχο, κλπ;
Η Ρενέ εργάζεται πάνω στο Tehom εδώ και πολλά χρόνια. Όταν ξεκινήσαμε να συζητάμε για την έκθεση η προοπτική να φιλοξενηθεί αυτή στον ένα ή στον άλλο χώρο γεννούσε κάθε φορά νέα σχέδια. Η ιδέα όμως να αναπτυχθεί η έκθεση σαν ένας διάλογος ανάμεσα στη Ρενέ και τον παππού της ήταν εξαρχής στη βάση κάθε σχεδιασμού. Φωτογραφίες, βίντεο, κείμενα, υλικά εκτύπωσης, ήχοι και γενικότερα ο σχεδιασμός και η χωροθέτηση των φωτογραφιών στις αίθουσες ανταποκρίνονται στην αρχική ιδέα. Δες, άκου, έλα μαζί μου, επαναλαμβάνει η Ρενέ και δεν απευθύνεται μόνο στον παππού της. Ακολουθεί τη δική της εξαγνιστική πορεία στο Άουσβιτς και μας προσκαλεί να μοιραστούμε εικόνες ήχους και φαντάσματα στους διαδρόμους, στις σκάλες, στους κοιτώνες και στους τοίχους των θαλάμων αερίων.
Η δημιουργία και η επιμέλεια του ομώνυμου βιβλίου έρχεται να συμπληρώσει το σύνολο της παρουσίασης. Πείτε μας πώς δουλέψατε ως επιμελητής και πόσο διαφορετικό είναι το αποτέλεσμα; Ποια είναι η μέθοδος εργασίας και πώς μπορεί να επιτευχθεί η επιθυμητή ισορροπία ανάμεσα τους; Ελλοχεύει ο κίνδυνος της σύγκρισης; Η έκθεση και το βιβλίο λειτουργούν συμπληρωματικά ή αυτόνομα;
Βιβλίο και έκθεση αφορούν στο ίδιο θέμα, το καθένα όμως έχει έναν διαφορετικό τρόπο να πει πράγματα τα οποία θέλαμε να ειπωθούν. Στην έκθεση ο θεατής περιβάλλεται από το θέμα, και στην καλύτερη περίπτωση κυριεύεται από τις φωτογραφίες, τα βίντεο τους ήχους κτλ, αλλά η διάρκεια της έκθεσης είναι περιορισμένη. Το βιβλίο είναι αυτό που θα μείνει, αυτό που θα συνεχίσει να παράγει νόημα και συγκίνηση μετά την έκθεση. Και στη περίπτωση του Tehom είναι αυτό που δημιουργήθηκε πρώτο. Πάνω από σελίδες, εκτυπώσεις και παραλλαγές των layout έγιναν οι περισσότερες συζητήσεις. Η έκθεση ακολούθησε ως μια «θεαματική» προέκτασή του, με καινούργιες προτάσεις και ιδέες εκ των οποίων άλλες υλοποιήθηκαν και άλλες εγκαταλείφτηκαν. Εμπιστευτήκαμε την έκδοση του βιβλίου στην κ. Ραχήλ Καπόν και είμαστε ευτυχείς για την εξαιρετική συνεργασία, την επιμέλεια και γενικότερα την φροντίδα της στην παραγωγή του βιβλίου. Είναι ακόμα ένα πλήθος από συνεργάτες και φίλους που βοήθησαν στην υλοποίηση της έκθεσης και κυρίως η κ. Αλίκη Τσίργιαλου, υπεύθυνη των Φωτογραφικών Αρχείων του Μουσείου Μπενάκη η οποία εξαρχής υποδέχθηκε θερμά την πρότασή μας και υποστήριξε την δημιουργία της έκθεσης.
Στρατόπεδο Άουσβιτς Ι
Μπορείτε να μας περιγράψετε τη δουλειά ενός επιμελητή εκθέσεων; Kατά πόσο η ματιά του, η γνώση του και η υπογραφή του ακόμα μπορεί να επηρεάσει τον φωτογράφο και το έργο του;
Τα τελευταία χρόνια, κάποιες δεκαετίες ήδη, οι επιμελητές μεγάλων εκθέσεων και φεστιβάλ προβάλλονται ως τα κύρια πρόσωπα των διοργανώσεων και συχνά είναι αυτοί που διαμορφώνουν την καλλιτεχνική έκφραση. Στα μέτρα τα δικά μας θα έλεγα πως είναι χρήσιμοι σε πολλά πρακτικά θέματα που αντιμετωπίζει ένας φωτογράφος, αλλά δεν νομίζω πως έχει κανείς όνομα που θα μπορούσε να επηρεάσει τους φωτογράφους και το έργο τους. Στην καλύτερη περίπτωση το όνομα ενός επιμελητή αποτελεί μια εγγύηση για την σωστή παρουσίαση της έκθεσης. Δουλειά του επιμελητή είναι πρώτα απ’ όλα να κατανοήσει το έργο που του εμπιστεύεται ένας φωτογράφος και εφόσον συμφωνεί με αυτό να τον βοηθήσει να οργανώσει και να παρουσιάσει την εργασία του με τον καλύτερο δυνατόν τρόπο. Υποθέτω πως μου κάνετε την ερώτηση γιατί εμφανίζομαι ως επιμελητής της έκθεσης της Ρενέ Ρεβάχ. Λοιπόν να ξεκαθαρίσω εδώ πως προτιμώ για την περίπτωση τον αδόκιμο όρο του συνομιλητή. Γιατί αυτό έκανα τα τρία χρόνια της συνεργασίας μας και οφείλω να πω πως ήταν μοναδική εμπειρία για μένα η συνομιλία μου με την ευγενική Ρενέ, μια φωτογράφο της οποίας το έργο εκτιμώ ιδιαίτερα.
Στρατόπεδο Εξόντωσης Μπίρκεναου
Πολλοί φωτογράφοι, ακόμα και νέοι στον χώρο, παρακάμπτουν τη θέση του επιμελητή, γίνονται επιμελητές του εαυτού τους. Ποια η θέση σας και για ποιο λόγο, πιστεύετε, συμβαίνει αυτό;
Όλοι σχεδόν οι νέοι φωτογράφοι σήμερα έχουν περάσει από ένα είδος φωτογραφικής εκπαίδευσης και αν πολλοί παρακάμπτουν όπως λέτε το ρόλο του επιμελητή οφείλεται σε κάποια τραυματική σχέση που είχαν με τους καθηγητές τους στη διάρκεια των σπουδών τους. Γιατί η διδασκαλία της φωτογραφίας και η καθοδήγηση των νέων φωτογράφων εμπεριέχει μια μορφή επιμέλειας του έργου τους η οποία όμως συχνά εκλαμβάνεται από τους σπουδαστές ως πατρονάρισμα. Μόνος ή με κάποιον επιμελητή, ας επιλέξει ο καθένας αυτό που θα τον κάνει να αισθάνεται περισσότερο ασφαλή. Η εμπειρία μου πάντως από τις συζητήσεις μου με νέους φωτογράφους είναι πως μια δεύτερη ματιά στο έργο τους είναι χρήσιμη.
Εάν είχατε μπροστά σας ένα νεαρό άτομο που θα ήθελε να ασχοληθεί με την Τέχνη της Φωτογραφίας, τι θα το συμβουλεύατε;
Να μην παίζει μαζί της. Αστειεύομαι, αλλά ναι όσο εύκολη και διαθέσιμη είναι άλλο τόσο επικίνδυνη μπορεί να γίνει αν την βάλουμε πραγματικά μέσα στη ζωή μας.
Photo credit: Αντιγόνη Κουράκου
Λίγα λόγια για τον Κωστή Αντωνίαδη
O Kωστής Aντωνιάδης γεννήθηκε στην Aθήνα το 1949. Σπούδασε Φυσική στο Aριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και φωτογραφία στο Institut Francais de la Photographie στο Παρίσι. Είναι ιδρυτικό μέλος του Φωτογραφικού Κέντρου Αθηνών (1979-2004). Από το 1985 έχει θέση καθηγητή στο Τμήμα Φωτογραφίας και Οπτικοακουστικών Τεχνών στo Τ.Ε.Ι. Αθήνας. Θεωρητικά και κριτικά κείμενά του για τη φωτογραφία δημοσιεύονται από το 1979 σε εικαστικά και φωτογραφικά περιοδικά. Έχει οργανώσει και επιμεληθεί πολυάριθμες εκθέσεις φωτογραφίας ελλήνων και ξένων φωτογράφων για λογαριασμό του Φωτογραφικού Kέντρου, του Διεθνή Μήνα Φωτογραφίας, του Γαλλικού Ινστιτούτου και του Φωτογραφικού Αρχείου του Μουσείου Μπενάκη στην Αθήνα. Το 2003 ανέλαβε τη διεύθυνση του Μουσείου Φωτογραφίας στη Θεσσαλονίκη και από το 2006 εργάζεται ως ανεξάρτητος επιμελητής εκθέσεων. Έχει επίσης πραγματοποιήσει πολλές εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό και έργα του βρίσκονται σε ιδιωτικές και εθνικές συλλογές.
Cover photo: Στρατόπεδο 'Αουσβιτς / Ρενέ Ρεβάχ